“მინობაში ენ დიდი პასაპორტითი ნენა რენ”

 

“მინობაში ენ დიდი პასაპორტითი ნენა რენ”

 

(გოწოთქვალა: ბაკურ გოგოხიაში  “ლაზური გვარეფე/ სოჲადეფე” ჯოხონი ქეთაბი გამიჩქვინუ ნანანოღა თბილისის, გურჯისთანის. ქეთაბის ქუღუნ დიდო ონჭელონი ჯოხო: “ლაზური გვარეფე”. აწი მათი ხეს ქომიღუნ აჲა ქეთაბი.  მა ინტერესი მაყუ. ედო მა ბაკურ ბეგი კალა ინტერვიუში ოხვენუ მინტუ. ჩქინ არ ინტერვიუ დოპით. აჲა რენ ჩქინი ინტერვიუში ტექსტი. ალი იჰსან აქსამაზი)

+                                                                   

ალი იჰსან აქსამაზი: ბაკურ ბეგი, იფთი თქვანი ბიოგრაჶითენ გევოჭკათ; ბიოგრაჶი თქვანიშენ ბღარღალათ! თქვან სონური რეთ? ნამუ დევლეთიში ნოღარი, მოქალაქე რეთ? თქვან სო დიბადით, სო ჲეჩქინდით? ნამუ ნოღას ვარნა  ოფუტეს დიბადით, ჲეჩქინდით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? მუ მესლეღი, პროჶეცია გიღუნან? მუ დულჲა იქიფთ თქვან? ჩილერი რეთი? ბერეფე გიყოუნანი?

ბაკურ გოგოხია: მაართანი, მუ ნა მინონ გიწვათ, დიდი მარდობა რენ - მარდი თქვანი ინტერესი დო ინტერვიუშენი, ამ ლაზური გაზეთიშ გამაშქვინუშენი, ლაზობაშენი ნა იცადებუთ, ემუშენი.

მა ზუგდიდური ვორე, ოქორთურაშ მოქალაქე. ზუგდიდი არ მსქვა ნოღა რენ ოქორთურას, სამარგალოშ მუხურის/ბოლგეს. მათი ექ დოვიბადი, ექ დოვირდი დო ექთი ბხერ. 2000 წანას ზუგდიდიში №3 ოშქენური სკოლა დოვოჩოდინი დო ჰემ წანასთი თბილისიშ ივანე ჯავახიშვილიშ ოხენცალური უნივერსიტეტიშ იურიდიულ ჶაკულტეტის ოგურაფუ ქოგევოჭკი დო 2005 წანას ეთი დოვოჩოდინი. 2011 წანაშენდონი თბილისიში მაჟურა, ჯგერ ანდრია პირველწოდებულიში ქორთული უნივერსიტეტისთი დოქტორანტურა ქოგევოჭკი ეთნოლოგიაშენი. 2007 წანაშენდონი ვიჩალიშამ. აწი არ სვალონი ორგანიზაციას პროექტიშ კოორდინატორი ვორე. ოჩილუ აჭიტა დომაიანუ. ბერეფეთი ვა მიყონუნ.   

ალი იჰსან აქსამაზი: ბაკურ ბეგი, თქვან აფხაზეთიშენ გეტკოჩინერი, მუჰაჯირი რეთ. ეშო მიჩქინ. მთინი ბზოპონი?! ედო აფხაზეთიშენ გეტკოჩინერი ჩქინებურეფეში ტრაჟედი ხვალა ენთეფეში ვარდო, მთელ კოჩინობაში ტრაჟედი რენ. მუ ისიმადეფთ აჲა თემაში ჟინ?

ბაკურ გოგოხია: მა აფხაზეთიშე ვა ვორე. მუჭოთი ნა გიწვით, ზუგდიდიშე ვორე, მარა ჩქიმი ოხორიშე აფხაზეთიშ სვალეფე კაი იძირენ. ზუგდიდიშენ აფხაზეთიშა, ირიშენ ხოლოსონი არას, 3 კილომეტრითი ვა გოშაძინ. ტრაგედია დიდო დიდი რტუ დო ქორენ. ია 1990-ონ წანაფეს ვა გეჭკაფერენ. ამკათა უჩა დღალეფე ჩქინი ისტორიას ოფშა რენ. აფხაზეთიშენ გეტკოჩერი ექონი, სვალონი მარგალეფეშენი დაჰა მა-17 უკუნისთი/იუზილისთი ამბარი მომჩამან მჯვეში მაისტორიეფექ. აია ჩქინი ხთიმერიში დო ანდღანერობაში ეკო დერინი დო გურმეოჭვინონი ტრაგედია რენ ქი, ჟურ-სუმ ზიტათენ დო გინონ ოში ინტერვიუთენ ვა იჩოდენ. მა ბერე ვორტი, 9 წანერი. კრემლიში მცუდეფეთენ მოღერდინერი აბაზაფექ, რუსეთიშ, მელენკავკასიარეფეში დო ბაზი ჩქვაფეშ მემხვაჯუთენ, აფხაზეთის კაბღა მოღოდეს. აშო ბთქვათ დო აია დო მაჟურათი, ცხინვალის ნა იყუ, კაბღაფე სსრკ-შენ გამახთიმიმაში დო ოხოშქვაშენი რუსეთიქ ოქორთურას ნა გიოდუ ჯეზა იყუ. ჰეია კაბღას ოქორთურა ხვალა ქოდოსქიდუ მოსკოვაშ სილაჰის დო პროპაგანდას მედგინერი. თაბი, ქოგემოჯგინეს კაბღას, მარა სქიდალა ემუთენ ვა იჩოდენ. ჩქინი გეჯგინობაში ორათი ქომულუნ. ზუგდიდის ოხორი-ჩქიმი ცენტრალური სოკაღის დგინ. აფხაზეთიშენ გეტკოჩერი მილეთი, ქიმი კუჩხეთენ, ქიმი ხოჯეფეს დო ცხენეფეს მებუნერი ნჯაში არაბაფეთენ,  ქიმი გონჭიპერი მაქინაფეთენ, ხელეფეს მგარინერ-მშქირონერი ბერეფე დოქაჩერი, თოლი-ჩქიმითენ მიძირაფუნ. აქ ნენა დოვოჩოდინამინონ. მონკა რენ გოშინუ. აია რტუ ქორთუფეში (ენ დიდო მარგალეფეში) ეთნიკური ოწიმიდუ - „ეთნოციდი“.  30 000 კოჩი დოყვილეს დო 250 000 გეტკოჩეს ოხორი-მუშიშე. აშო უჩა დო დიცხირონი დულიაფე ხვალა ოქორთურას ვარ დო დიდო ქიანას იყვენ - უკრაინას, აზერბაიჯანის, სერბეთის, მოლდოვას დო აშო. პოლიტიკური, ეკონომიკური, მუ ნა უნონ რტას, მაანა-სებებეფეთენ, აკონაი ვარ, არ კოჩიშ ოყვილუთი ცოდა რენ. ვიჯერ, დობადონა-ჩქინი ხოლოთი ოკუიმცხვენ დო წკუნიში დო ომგარუში ჰემ დღალეფე ხელებათენ გუიქთირენ. აშო რენ, თექ მწკუფი ქთირამს, დღაქ სერი.       

ალი იჰსან აქსამაზი: ბაკურ ბეგი, მა ხოლო ქომიჩქინ ქი, თქვან ოფშა კაპეტი ლაზური ღარღალაფთ! ედო მათქვენ ქი, ლაზი გამანთანერეფეში დიდოშენ დიდო კაი გიჩქინან ლაზური; ოღარღალუთი, ოჭარუთი. ეშო მიჩქინ. სოლენ იგურით ლაზური ნენა მუჭო წკარი ეშო?!

ბაკურ გოგოხია: აია ომცქვაფუში ნენაფე რენ. არჩქვა ხოლო მარდი მოგოშინამთ. ლაზური იანი ჭანური, მარგალურიშ, ქორთულიშ დო სვანურიშ იანი შონურიშკალა ართო, ქოგიჩქინან, ჩქინი ნენაფეშენ ართეღი რენ დო ამუთე ჩქუ დიდო ზენგინი ვორეთ. დუნიას/ქიანას დიდო მილეთი ვა გაძირენან, აკონარი ნენაში მანჯე რტას. მა ვიზმონ ქი, ლაზური დო მარგალური არ ნენა რენ, დიალექტეფე რენ. მჯვეში ქორთულის დო ბერძენულის ამ ნენას არ ჯოხო გიოძიტუ - ჩქინი მჯვეშეფექ „მეგრული“ უჯოხამტეს, ბერძენეფექ „კოლხური“. მასუმანი, მჩქინალური ტერმინითი იხმარინენ - „ზანური“. მთელი ჰამ ნენაფეს ბილიმური ტერმინითი ქოგიოძინ - „ქართველური“, მუჭოთი გერმანული, ინგლისური, ნორვეგიული, დანიური დო ხოლო ჩქვა ნენაფეს „გერმანიკული“, პარსულის, ქურთულის, ტაჯიკურის დო ჩქვაფეს „ირანული“ დო აშო. ჩქინი ნენაფე დიდო მჯვეში დო კაპეტი რენ, მარა გალენი ოხენცალეფექ, იმპერიაფექ (ენთეფეში ჯოხოფე აქ ვა მოლაბშინამ) ჩქინი დობადონას ხე გედვეს დო ოკუირთეს, ჩქინი ნა რტუ დიდო ზიტაფე გომოჭკონდეს დო ქაგომინდინეს. ენთეფეშ იერინე იაბანჯური ზიტაფე დო ბაზი ნენობური სტრუქტურათი ქებზდით. დიდო ჩქვა ონდეფეთი ქორტუ. ოთქვალუში გინძე რენ დო აქ ვა მოლიშინენ. აშო ჩქინი ნენაფეთი თამო-თამო დიმენდრანუ - მარგალური ქორთულიშე დიმენდრანუ, ლაზური მარგალურიშე, არტაშენური ხოფურიშე, ხოფური ჩხალურიშე დო აშო, მარა ჯიჯი არ ქოდოსქიდუ, მუჭოთი არ ოჯახი, არ ნჯა. მათი აქ, ინტერვიუს, კაი ოწკერთ, ლაზურიში დიალექტეფე ოხოვუნტალამ.

მა მეგრული/მარგალური დო ქორთული დიდო კაი მიჩქინ. ოხორის, თი-ჩქიმი ნა მშუნს, ირო/პანდა მარგალური მიღარღალაფტეს ნანა-ბაბაქ, ნანდიდ-პაპულიქ. ეშო მაზმონენ ქი, ნანა-ბაბაშკალა, ჯუმაჩქიმიშკალა, მეგაბრეფ- ნათესეფეშკალა მეგრულიშენ ჩქვა ნენათენ ვართი მაღარღალენ. აშო ქოგევაგით. ანაოქულისთი დო ოქულისთი ოღრეთმენეფეშკალა ბაზი მარგალური ბღარღალაფტით ბერეფექ. აშოფეთენ, მარგალური დო ქორთული კაი გიჩქინ ნა, ლაზურითი დიდო კოლაი ოხოწონაფ, დოგურაფუთი ეკონაი ვა დვაჭირს. ამუშ გალეთი, მა დიდო ლაზი მეგაბრე მიყონუნ, ჭანეთიშა/ლაზონაშა გოვულურ, ლაზეფეშკალა დობდგითურ, ენთეფეთი ჩქიმდა მულუნან ოხორიშა. ოქორთურას გამოშქვინერი ლაზური წიგნეფე/ქითაბეფე მთელი ქომიღუნ, ბაზითი თურქთეთის ნა გიოჭკეს წიგნეფეშ გამაშქვინუ, ენთეფეთი ქომიღუნ. მკულეთენ, ლაზეფეშკალა, ლაზურიშკალა, მათქვენ ქი, კართადღალური კონტაქტი მიღუნ. ართი - ინტერესითი ქორენ. ბერე ვორტიში, მექთების ისტორია/თარიხი ვიკთხამტით, ოღრეთმენიქთი ლაზეფეშენ დიდო ამბარეფე მიწუმერტეს - „აინი მარგალეფე რენან“, „მარგალურისთერი ღარღალამან“, „ამკათა ადეთი უღუნან“ დო აშო. მათი მერაღი დომაყუ. კოჩის წიმინდე გურითენ უნონ ნა, მუ ვა ახვენენ? თქვა კაი თქვით, „მუჭო წკარი“-ია დო მათი აშო დოვოჩოდინამ - მინობა-მუში ნა ყოროფს კოჩიშენი ნენა-მუში წკარისთერი დვაჭირონი რენ.    

ალი იჰსან აქსამაზი: აწითი ქომოფთათ თქვანი ქეთაბიშა: “ლაზური გვარეფე”. მუშენი ამკათა ქეთაბი ჭარით, აჲა ქეთაბი. მუ გაგნაფათენ ჭარით? მუკო წანას ჭარით? მიეფექ მეგიშველეს? სოლენ ამბარეფე დო რაბისკაფე გაყვეს, სოლენ მეგიხთეს დოკუმანეფე? ლაზეფექ, ლაზი გამანთანერეფექ ინჭელნანი თქვანი ქეთაბი?

ბაკურ გოგოხია: გინძე ოთქვალუში რენ. გვარიში ჯოხო იანი სოიადი, კაი გიჩქინან, კოჩიში, მილეთიში, აშო ბთქვათ დო, პასაპორტი რენ. გვარითენ იგნაფინენ დო ოხიწონინენ, მი მი რენ, მი რტუ, მუჭო რტუ, მუ იქომტუ, მი სოლენ მულუნ დო ხოლო დიდო ონდეფე. ანდღა მათქვენან ქი, ჩქინებური გვარეფე, გვარიშ/გვარჯოხოში სისტემა მთელ დუნიას ართ-ართი ირიშენ მჯვეში რენ. ამუქ კაი მოძირამან, მუკო დიდი კულტურა მიღუნან. მესელა, ენი მჯვეში ჩქინებური გვარი ჭარელი კაინაღის მა-8 უკუნიშენ მიჩქინან. ჩქინებურეფეშენ ენი მჯვეში ლაზური გვარითი ქორთული ჭარელი კაინაღიშენ მიჩქინან - გვარი „შანიფხე“ აწინერი იუსუფელიშ ილჩეშ ოფუტე პარხალის (თურქული ჯოხო: (Altıparmak) ნა დგინ მა-10 უკუნიშ ქორთული ოხვამეშ კიდას/დუვარის ნოჭარს. მა-12-13 უკუნიშ ქორთული ნოჭარეფეშენ გვარი „ქერტაში“ ქოდომისქიდეს. ლაზონაქ ოსმალეფეშ იმპერიაშა ამახთუშკულე, აქ მჯვეში ლაზური გვარეფე თამო-თამო ქაგონდინუ. ოსმალეფეს გვარეფე ვა უღუტეს. მუშებურა სტრუქტურითენ იჭარეტეს, მარა ნა უღუტეს მილეთეფეში გვარეფე ოსმალური დევთერეფეს დიდო მაძირენან. ენი მჯვეში დევთერი რენ 1486 წანაში.  ლაზეთიში ენი დიდი ნოწილე დაჰა ოსმალეთიში დო ეკულე თურქეთიში დოლოხე რტუ. 1934 წანასთი Soyadı Kanunu-თენ თურქული ნა ვა რტუ გვარეფე იასახი დოყვეს, ქოგიჩქინან. ამუშენითი თურქეთის მჯვეში სვალონი გვარეფეში დოგურაფუთი დიდო პრობლემონი რტუ დო მითიქთი ვა იქომტუ. აშქურინეტეს. ოქორთურას ჩქინებური გვარეფეშენი დიდო წიგნეფე, მაკალეფე იჭარუ. ლაზური გვარეფეშენთი იფთინერი ბილიმური მაკალეფე ბათუმი დო თბილისის იჭარუ, მარა წიგნი დაჰა ვა მიღუტეს. ოქორთურა სსრკ-ს ნა ნომცხუტუშენი ქორთუ მჩქინალეფეშენი თურქეთის, ლაზეფეშკალა ბილიმური ოჩალიშუ იასახი რტუ. ენთეფექ ხვალა სარფიში გვარეფე იგურამტეს. თურქეთის ლაზური გვარეფეშენი მუთუ ვა იჭარეტუ. ოსმალური დევთერეფეთი მითიქ ვა დიგურაფტუ. აწიშაქის აშო მიჩქიტეს ქი, ხვალა -(ი)ში/-იში, -ბერ, -სკირ, -ფხე დო -(უ)ვა გვარმხვენუ უკუმცხვინაფეთენ/სონეკ იხვენეტუ ლაზური გვარეფე, ვანათი ჩქარ მუთუ ვა ნუმცხუტუ. მარა ოსმალური დევთერეფექ მოძირამან ქი, ლაზეფექ -Vვან, -იან დო -ძე ჩოდინაფეთენ იქომტეს გვარეფე-მუთეფეში. იანი, მინონ ბთქვა ქი, თურქეთის გამანთანერი კოჩეფექ - Muhammet Safi, Murat

Ümit Hiçyılmaz, Murat Kaya, Hanefi M. Bostan, Sezgin Demircioğlu, Süleyman Bilgin დო ჩქვაფექ  ჰემ ოსმალური დევთერეფეშენი დიდო იჩალიშეს, დიგურეს, გამაშქვეს. ამუშენი მა ენთეფეს დიდი მარდი ვუწუმერ. ენთეფეში წიგნეფე - იანი ანდღანერი თურქულიშა გოქთირელი მჯვეში ოსმალური დევთერეფე რტუ ჩქიმი წიგნიში ენი ბეჯითი კაინაღეფე, რაბისკაფე. დიდო მემიშველუ ქორთუ მჩქინაჯეფეში გურამ კარტოზიაში, ნიკო მარიში, იოსებ ყიფშიძეში, ირინე ასათიანიში, იური სიხარულიძეში წიგნეფექ. ხოლოთი მემიშველუ ისმაილ ბუჯაკლიშიში დო ირჶან ალექსივაში „სვაჯოხოქ“. დიდო ონჭელონი რენ მჯვეში ხარიტაფეთი დო ჩქვა.

ჩქიმიშენი დო ენი წოხლე, ლაზურიშენი დიდო ბეჯითი რტუ -Vვან სონეკითენ წოფხერი გვარეფე. ამ სონეკიშენ მულუნ ლაზურ-მეგრული გვარეფეში მაჟურანი გვარჯოხობური სონეკი, „-ვა“ ნა უწუმერნან. ანთეფექ ლაზეფეში ისტორიაშენი დიდო ჩქინაფე მომჩამან, აქშა ნა ვა მიჩქიტეს დო ნა ვა მადუშუნეტესკონარი. დეფტერეფეს ხოლო დიდო ინფორმაცია ქომეშაძინ. ჭუმე-გენდღანი მთელი გამიმფინასინონ მჟორაშ თეშა.

წიგნი ქორთული ნენათენ ბჭარი დო თურქული დო ინგლისური რეზიუმეფეთი ქუღუნ. ართი, იულვა ლაზონაში ხარიტათი ნუმცხუნ. ოჭარუ 2016 წანას, მარიაშინაშ თუთას დოვოჩოდინი. არ წანა ბჭარუმტი, აღან-აღანი კაინაღეფეთენ, ჩქინაფეთენ ვოფშამტი, მარა კომპიუტერის მთელიხოლო გომინდინუ, კომპიუტერი ოკომახუ. აია ჩქიმიშენი დიდო დიდი ტრავმა რტუ, მარა ვა მევაშქვი. არჩქვა ხოლო დობჭარი აღნეშა, ჟურ თუთაში დოლოხე. ოხორის ბხეტი დო ხვალა აია დულია ვიქომტი. მეგაბრეფექთი ლაზონაშენ, ტრაპუზანიშენ, რიზეშენ, თბილისიშენ, სოხუმიშენ, ქუთაისიშენ, მის მუჭო ახვენეტუ, ეშო მემიშველეს. მთელის მარდი.

ლაზი გამანთანერეფეშენი მუ გიწვათ? ენთეფეს ჩქინი ალბონიში ოკითხუ ვა უჩქინან, ნენათი ვა უჩქინან დო ვა აკითხენან. თურქულიშა გობქთირამინტუ წიგნი, მარა ემუს, ქოგიჩქინან, დიდო ონდი დვაჭირს.   

ალი იჰსან აქსამაზი: ბაკურ ბეგი, ბექი თქვან გიჩქინან, ბექითი ვა გიჩქინან, მა ვა მაჩქინენ; თურქიჲეში ნოღა საქარჲას მუჰაჯირი ლაზეფეთი, გურჯეფეთი  სქიდუნან, 93 წანაში მუჰაჯირეფე, რუსეთი- ოსმანეთი ჰარბიში მუჰაჯირეფე. ენთეფექ არ დერნეღი გედგეს, ხე-ოკოკლიმერი. ოფშა ონჭელონი რენ ქი, აჲა დერნეღიში კოჩეფეშენ ნამთინეფე, ბაზეფე ლაზი; ნამთინეფე გურჯი; ნამთინეფეთი ნანაშენ ვარნა ბაბაშენ ლაზი ვარნა გურჯი რენან. აჲა დერნეღიში ჟინ მუეფე გათქვენან?

ბაკურ გოგოხია: ქო, მიჩქინ აია ამბაი დო დიდოთი მახელუ. ლაზეფე დო ჩვენებურეფე ჩქიმიშენი მთელი არ რენ დო ჩქიმი რენ. თურქეთის ნა სქიდუნან მთელი ჩინებურეფეში - გინონ ლაზონაშენ, გინონ ტაო-კლარჯეთიშენ (ართვინი დო ერზურუმიში ილეფეშენი ნა ითქვენ თარიხური ჯოხო), შავშეთიშენ, აჭარაშენ, ქობულეთიშენ ხთიმერი მუჰაჯირეფეში  ბერაბერ/ართო ოყოფინუ დიდოშენ დიდო ბეჯითი რენ. ართო ჩქუ მენჯელონი ვიყვერთ დო ოფშა ბეჯითი დულიაფეთი მახვენენან. ამკათა დერნეღეფე ნაკო დიდო იყვენ, ეკო კაი რენ. მარა არ ონდი - დერნეღი დერნეღი რენ დო ემუქ დულია ყვასინონ. ოხვენუში დულიათი, ლაზურ-ქორთული ნენაფეშენი, კულტურიშენი, მინობაშენი, ჭუმენერდღაშენი დიდო რენ.   

ალი იჰსან აქსამაზი: მა აჲა ინტერვიუ შენი შუქური გიწუმერთ; ფიმფილი დიხაშა. მუ ჩქვა მესაჟეფე გიღუნან, გიღუნანი, თურქიჲეში ლაზეფე დო გურჯეფე შენი?!

ბაკურ გოგოხია: აქ შუქური დო მარდი მითიშა ოთქვალუ რენ-ნა, ია თქვა რეთ. ხვალა არ ონდი მინონ ვუწვა ლაზეფეს დო გურჯეფეს - მინობა ვა გონდუნათ. ლაზი რეთ, გურჯი რეთ დო აია კაიხეშა ქოშინახით. მინობაში ენ დიდი პასაპორტითი ნენა რენ - ჩქინი მსქვა დო ხვამერი ნენაფე - ლაზური დო გურჯული. ნანაფე, ბაბაფე, ნანდიდეფე, პაპულეფე, ბერეფე-თქვანის, მოთალეფე-თქვანის ლაზური, გურჯული დოგურით. ონჯღორე ლაზური „აქსანითენ“ ოღარღალუ ვა რენ, ონჯღორე ნენა-სქანის ნა ვარ ნიკარდეფ, ნა გუიჭკენდინამ, ნა გონდინამ, ია რენ. დო მკითხუმთ-ნა, ონჯღორეშენ დაჰა დიდოთი. 

 

aksamaz@gmail.com

 

 

 

 https://sonhaber.ch/kimligin-en-buyuk-nisanesi-dildir/

 

 http://gurcuhaber.com/2021/02/09/kimligin-en-buyuk-nisanesi-dildir-soylesi-turkce-lazca-%e1%83%9a%e1%83%90%e1%83%96%e1%83%a3%e1%83%a0%e1%83%98/

 http://circassiancenter.com/tr/kimligin-en-buyuk-nisanesi-dildir-soylesi-turkce-lazca/