“მუზეუმი თარიხი რენ!"
(გოწოთქვალა: ანდღანერი მუსაჶირი ჩქიმი ჲაშა თანდილავა რენ. ჲაშა თანდილავა გურჯისთანიში გამანთანერეფეშენ რენ. პროჶესორი, შაირი, მჭარუ დო ოფუტე სარფიში ლაზური ეთნოგრაჶიული მუზეუმიში დირექტროი რენ. ჲაშა თანდილავაქ ჰელიმიში ხასანითი იჩინოფტუ. ჲაშა თანდილავაში შიირეფე დიდო კაი მაწონენ. დიდოფეთენთი ჟურ შიირი მუში დიდო კაი მაწონენ: "ნანა" დო "ფირალიში დესტანი".
2005 წანაში მარიაშინა რტუ. მა ემორას კოლხობაში ჶესტივალი შენი გურჯისთანიშა, მელენი სარფიშა მეკაფთი. ჲაშა თანდილავა ემორას ვიჩინი. ემორას ვიჩინით ართიქართი. "მუზათა საუფლოში" ჯოხონი ქეთაბი მუშითი ემორას ჰედიჲე მომჩერეტუ. ქეთაბის ქორთული დო ლაზური შიირეფე გეძიტუ. ლაზური მიჩქიტუ დო ემუშენი ლაზური შიირეფე არ შვაჯის ვიკიტხერეტი. შიირეფე მუშიში ლაზურითი, თემათი დიდო მსქვა რტუ. ედო ეშოთენ ამბაი მაყვერეტუ ჲაშა თანდილავაში შიირეფეშენ. ჲაშა თანდილავაქ დიდო მსქვა შიირეფე ჭარუფს. ემუშენიქი დიდო კაპეტი გური ქუღუნ. არ კოჩის ამკათა კაპეტი გური უღუტაში, ელბეთ მსქვა შიირი ჭარუფს, გინონ ლაზური, გინონ ქორთული. მა აშო ქომიჩქინ დო აშო მათქვენ. მცუდი ვა მათქვენ აწი. შიირფე მუშიშენ ბირაფათი დოყვეს გემაბირეფექ. ედო ჩქინ ბიჲოგრაჶი მუშიშენ, გამიჩქვინერი ქეთაბეფე მუშიშენ ჭიტა- ჭიტა ბღარღალით აჲა ლაზური ინტერვიუში ორას. მა ჲაშა თანდილავას პკითხი, ჲაშა თანდილავაქ ნენა გემიქთირუ. ჲაშა თანდილავა სარფული რენ. ემუშენითი მელენი სარფიში სიმბოლეფეშენთი მოლაფშინით. მელენი სარფის სუმ ბეჯითი სიმბოლი ქუღუნ. ბექითი სარფიში სიმბოლეფე სუმიშენ დიდო რენ. აწი ხვალა სუმ სიმბოლი გომაშინუ. მუ პა?! აჲა სიმბოლეფე ირის ქუჩქინ. მელენი სარფიში იფთინერი სიმბოლი რენ ქვამხაზი. მაჟურა რენ ჰელიმიში ხასანი. სარფიში მასუმანი სიმბოლი რენ ლაზური ეთნოგრაჶიული მუზეუმი. სარფიში აჲა სიმბოლეფეშენთი ბღარღალით ინტერვიუს. 21 I
2021/ ალი იჰსან აქსამაზი)
+
ალი იჰსან აქსამაზი: იფთი ბიჲოგრაჶი თქვანიშენ მოლამიშინათ დო ეშო გევოჭკათ, იყვენი?! მუნდეს დო სო დიბადით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? ჩილერი რეთი? ბერეფე დო მოთაფე გიყოუნანი? ქორთული დო ლაზურიშენ ჩქვა ნამუ ნენაფე გიჩქინან?
ჲაშა თანდილავა: მა ვორე სარფული ლაზი ჲაშა თანდილავა. შაირი ვორე. პროჶესორი ვორე. დერსეფეთი მეფჩაფ. ქეთაბეფეთი პჭარუფ. ქორთული შიირითი პჭარუფ. ლაზური შიირეფეთი პჭარუფ. მუ ნა ლაზური რენ, მთელი შეი ვიქიფ. მუნდეშა მახვენაშა ვიქიფ. ჰო, ჩილერი ვორე. ნათია ლაზიშვილი კალა ჩილერი ვორე. ნათია ხანუმი დო მა, ჩქინ სუმ ბერე ქომიყოუნან; ჟურ ბიჭი დო არ კულანი. ენთეფესთი ბერეფე ქუყოუნან. ჩხოვროთი მოთა ქომიყოუნან. ქორთული, ლაზური, თურქული დო რუსული ქომიჩქინ. სარფისთი, ბათუმისთი ფსქიდუთ. სარფული ვორე. სარფის დოვიბადი. 24 კუნდურა 1950 წანას დოვიბადი. 1951 წანაშენ 1953 წანაშაქ ოჯაღი ჩქიმი კაზახისთანის ტუ. კაზახითანიშა უჩვერენან. კაზახითანიში ერკანობათიშა მიჩვერენან. ვა მიჩქინ ემუშენიქი მა ჭიჭიტა ბერე ვორტი ემ ზამანის. ხოშ აწითი ვა მიჩქინ. ემ ვაქითიში ჰუქუმეთეფექ ეშო დულჲაფე იქიფტერენან. მუ მიჩქინ?!
1953 წანას ხოლო სარფიშა გოვიქთით. აჲა აშო მიჩქინ. ილქმექთები სარფის ვიკითხი. ოკულე ორთამექთები გონიას ვიკითხი. ემუშკულე თიჶლისიში დევლეთიში უნივერსიტეში ჶილოლოჟიში ჶაკულტეშენ დოვიმეზუნი.
ალი იჰსან აქსამაზი: გამიჩქვინერი ჟურ შიირიშ ქეთაბი გიღუნან. მა ეშო მიჩქინ. ბექითი ხილაჶი ბზოპონ! ბექითი ჟურიშენ დიდო გამიჩქვინერი ქეთაბი გიღუნან. მუ მიჩქინ! ხოლოთი აშო ფთქვა: ჟურ გამიჩქვინერი შიირიშ ქეთბი გიღუნან. ენთეფეშენ ართერი რენ "მუზათა საუფლოში". მაჟურათი რენ, “100 ლექსი” ჯოხონი ქეთაბი თქვანი. მუნდეს გამიჩქვინუ აჲა ჟურ ქეთაბი თქვანი? მოკო შიირი გეძინ აჲა ჟურ ქეთაბის? დიდოფეთენ ნამუ თემაფეთენ ჭარუფთ შიირეფე თქვანი?
ჲაშა თანდილავა: ჰო, ბაშქაფეთი ქომიღუნ. ბაშქა ქეთაბეფეთი ქომიღუნ. ქეთაბეფეთი პჭარუფ. შიირიშ ქეთაბითი, გრამერიში ქეთაბითი ქომიღუნ. შიირეფე პჩარუფ ემუშენიქი შიირი გურიში ჭამი რენ. ქეთაბეფეთი ქომიღუნ: “სულის ხვეულებიდან”, “მარადი თკივილი”, “მუზათა საუფლოში”, “თურქულ-ქართული სასაუბრო”,
“100 ლექსი”, “საერთო ქართველური ზმნური ზირები ლაზურში და ლაზური ზმნის პარადიგმა”. მაართანი შიირიშ ქეთაბი რენ დო ბათუმის ქოგამახთუ. 1990 წანას ქოგამახთუ. მაჟურანითი შიირიშ ქეთაბი რენ დო ხოლო ბათუმის ქოგამახთუ. 1995 წანას ქოგამახთუ. მასუმანითი შიირიშ ქეთაბი რენ დო თიჶლისის ქოგამახთუ. 2004 წანას ქოგამახთუ. მაოთხანი ოღარღალონიში ქეთაბი რენ დო თიჶლისის ქოგამახთუ. 2010 წანას ქოგამახთუ. მახუთანი შიირიში ქეთაბი რენ დო თიჶლისის ქოგამახთუ. 2015 წანას ქოგამახთუ. მაანშანი გრამერიში ქეთაბი რენ დო ხოლო თიჶლისის ქოგამახთუ. 2018 წანას ქოგამახთუ.
ალი იჰსან აქსამაზი: ოშწანურაფეშენ დონი ქვამხაზი რენ სარფიში ზოღაპიჯის. ქვამხაზი შენი ჭარელი ლაზური შიირეფეთი ვიკითხერეტი. სარფულეფექ დიდო ყოროფან ქვამხაზის. ეშო მიჩქინ მა. ქვამხაზიშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! ქვამხაზიში თარიხიშენ მოლამიშინით! ხვალა ქვამხაზიშენ ვარ, ქვამხაზეშენ ხოლოს მაჟურა დიდი ქვალეფუნაფეშენთი, ენთეფეში ჯოხოფეშენთი, ენთეფეში თარიხიშენთ მოლამიშინით! ლაზეფექ აჲა დიდი ქვალეფეს ყოროფან. ჯაზეფესთი ქოროფან. ხოშ ამკათა მაჟურა დიდი ქვალეფეში ჯოხოფეთი მიგნაფუნ. ნამუ სემთის რენან, ვა მიჩქინ: “ქვამხარი”, “ქვაოწიდე”, “ქვაჩეჩმე”, “ქვაჭაღანა”, “ქვაჭაჭი”, “ქვახეხი”. მოლამიშინინითქი, ჩქინთი მაჟურაფეს მოლაფშინათ, მევოგნაფათ! მოლაფშინათ დო მევოგნაფათქი ენთეფეში თარიხი ვა გომინდუნან!
ჲაშა თანდილავა: ჩქინ არ დიდი ქვა მიღუნან ზოღაპიჯის. დიდი ქვა! ქვამხაზი ჯოხონს. ჩქინი სარფიში სიმბოლი რენ. ქვამხაზი. ჩქიმი ბერობაშ ბერი ქვამხაზი აქ ქოდგინ, სარფიში ზოღაპიჯის ქოდგინ. ბაბა ჩქიმითი ნა სქიდუტუ, ბერე ნა ტუ ვაქითისთი, ემ ვაქითისთი ქოდგიტუ სარფიში ზოღაპიჯის. სოლენ მოხთუ, მუჭო იყუ, მუფერი ქვა რენ, ვა მიჩქინ. მა ნა მშუნს ბერობაშ ბერი ქვამხაზი სარფიში ზოღაპიჯის ქოდგინ. ქვამხაზის მთელიქ ბაშქაბაშქა თურლი ზოპონან; აშო რენ, ეშო რენ. აქ, სარფიში ზოღაპიჯის ხუთ ქვა რენ. არ თანეს ქვაომხაზი ჯოხონს. მაჟურანის ქვაჩეჩმე ჯოხონს. მასუმას ქვაოწიდე ჯოხონს. მაოთხას ქვაოცვა ჯოხონს. მახუთას ქვამურგვალი ჯოხონს. აჲა ხუთ ქვა ბერობაშ ბერი აქ ტუ. ბერობაშ ბერი, აჲა ხუთ ქვა სარფიში ზოღაპიჯის ტუ. წოხლეშენ აწინერი სთერი ზოღაპიჯი აშო დოლობღერი ვა რტუ. ზოღაპიჯი აშო დოლობღერი ვა რტუ. ექ ვინჩვირტით. ჭიტანობას ონჩვირუ ექ დოვიგურაფტით. ხაზი ღარა რენ. ღარას უწუმელან. ემუშენ ამბაი ეშო რენ. ჩქინი შენი, სარფულეფე შენი დიდო ყოროფელი რენ ქვამხაზი. ემუშენ ამბაი ეშო რენ. ეკონარი მაქვა, ყოროფელი ქვა რენქი, იჲა ოშინახუ, ოშინუ დო ოშინაფუ შენი სარფულეფექ შიირეფე ჭარუფან, ბირაფაფეთი იქიფან. ქვამხაზიში ამბაი კაიხეშა მიჩქიტანქი ვა გონდუნას! ქვამხაზიში ამბაი ბაშქაფესთი მევოგნაფათქი ვა გონდუნას! დუნჲა სქიდაშაქის ქვამხაზითი მჟორა, თუთა, მურუცხეფე კალა სქიდას! ვა გონდუნას!
ალი იჰსან აქსამაზი: სარფიში მაჟურა სიმბოლი რენ ჰელიმიში ხასანი. მარა აქონი არიქ აშო ზოპონს, მაჟურაქ ეშო. ჰელიმიში ხასანიში წორი- ხილაჶი ამბაეფე ოხოქთერი მომჩაფან. დიდოფეთენთი ამბაეფეში კრონოლოჟი ხილაჶი რენ. თქვან ჰელიმიში ხასანი იჩინოფტით. ეშო მიჩქინ დო ემუშენი გკითხუფთ მა. ჰელიმიში ხასანიში სქიდალაშენთი მოლამიშინითქი მილეთიქ კაიხეშა წორი იგურას! ჰელიმიში ხასანიქ ნაზიმ ხიქმეთი იჩინოფტუი? ენთეფე მანებრა ტესი?!
ჲაშა თანდილავა: ჰელიმიში ხასანი ორთა- ხოფური რტუ. ბაბა მუშის ჯოხონტუ ჰელიმი დო ემუშენი ჰელიმიში ხასანი ზოპონან. ხოფაში ჩოჰადაროგლეფეშენ. ორთა-ხოფას სქიდუტუ. 1927 წანას ხოფაშენ ჲისელუ დო ნაზიმ ხიქმეთის ქომაყონუ აქ, სოვეთ ჰუქუმეთიშა. აქ ქოდოსქიდუ. ბათუმის სქიდუტუ. აქ დიჩილუ დო ბერე-ბარი დვაყუ. 1949 წანას სიბირჲაშა მინდუჩქვეს, სიბირჲაშა უჩვეს აქოლენ. ექოლენ ქაგეხთუ. ოკულე თიჶლისის ქოდოსქიდუ. ოკულე თიჶლისის ქოდეხოდუ. ოკულე თიჶლისიში უნივერსიტეს დერსი მეჩაფტუ. თურქული დერსეფე მეჩაფტუ. თიჶლისიში უნივერსიტეს, თალებეფე ნა სქიდუტუ ემერის არ ოდას სქიდუ. თიჶლისიში უნერსიტეში დოლოხე თალებეფე შენი მეჩქინერი არ ოდას ხეტუ. ჩქინთი ექონი უნივერსიტე- მეზუნეფე ემუშა მევიტით. ოდა მუშიშა მევიტით. ჩქინ, მთელი ლაზი თალებეფე ოდა მუშის ოკოვიბღეტით. ლაზური გჲარეფე ვიმხორტით . ლაზური ბირაფაფე იბირტუ. ლაზური ბირაფაფე ენნი წოხლე ჰელიმიში ხასანიქ დომოგურეს. ემუქ გელაჩაფტუ. ქაფჩია მიჭუფტეს. ლაზური გჲარეფე მიხვენუფტეს. ლაზური ბურეღი მიხვენუფტეს. არ კელე ვიმხორტით მაჟურა კელეთი ლაზური ბირაფა ვიბირტით. ჩქინებურეფე ოშინუ შენი, ნდღაგინძაში ფშუფტით. რესსამობა იქიფტუ. ჰელიმიში ხასანიქ 165 თანე რესიმი დოყუ. 1976 წანას დოღურუ ჰელიმიში ხასანი თიჶლისის. ჩქინ ჲებზდით, აქონი ბიჭეფექ დო სარფიშა ქაგევიყონით. ემუშენიქი ჰელიმიში ხასანიქ თქუქი “მა ბღურურ, ბიჭეფეჲა, თქვანდენ ბაშქა მითი ვა მიყონუნჲა, საები ვა მიყონუნჲა, სარფიშა მენდამიყონითჲა, თქვანი მეზარეს ქოდომოხვითჲა, ემკათა ჲეის ქოდომოხვითქი ზოღა ქობძირაჲა!” ჩქინთი თიჶლისიშენ მოვიყონით დო სარფის ქოდოვოხვით. ჰელიმიში ჲობაზ კოჩი ვა რტუ. ემუშენი მეზარე მუშის ნოჭარსქი სქიდალაშენ მა ნა მანჭუ ქაებზდიჲა. მა ამ დუნჲას ემ დუნჲაში დერდი ვარ ბზდიჲა. ელბეთ ნაზიმ ხიქმეთი დო ჰელიმიში ხასანი მეგაბრე ტეს.
ალი იჰსან აქსამაზი: მელენი სარფიში მასუმანი სიმბოლი რენ “ეთნოგრაჶიული მუზეუმი”. არქაბიში ოპუტე კამპარნასთი არ მუზეუმი ქორენ. თქვანთი არ მუზეუმი ქოგიღუნან აქ, სარფის. თქვანის ჯოხონს "ლაზური ეთნოგრაჶიული მუზეუმი". მა კაიხეშა ქომიჩქინ, თქვან შურ დო გურითენ უდოდგინუ იჩალიშით აჲა მუზეუმი ოკიდუ, ოხამფუ დო ოდიდანუ შენი. მუზეუმი თქვანიში დოლოხე თარიხიში ჩქვადოჩქვა ორაფეშენ ობჟეფე ნირჩინენ. მა მუზეუმი თქვანი ვა მოვიკითხი მარა ხოლოთი ქომიჩქინ! სოლენ მიჩქინ, გიჩქინანი?! თრტ ავაზიში "კაჶკას რჲუზგჲარი" ჯოხონი ვიდეო- ამბაიშენ ქომიჩქინ. რეჶიჲე ქეჰარიში პროგრამიშენ ქომიჩქინ. მუზეუმიში მჯვეში ობჟეფე სოლენ ოკორობით? სარფიში ლაზური ეთნოგრაჶიული მუზეუმიში დოლოხე ნამუ მჯვეში ორაფეშენ ობჟეფე ნირჩინენ? მუკო ობჟე რენ მუზეუმის? მუზეუმიში ენნი მჯვეში ობჟე მუკო წანერი რენ? მუზეუმიშა ფარათენ ამილენ, ეშო ვარენი ?!
ჲაშა თანდილავა: მან ჭიტანობაშ ბერი მჯვეში შეეფეს პყოროფტი. ემუშენითი მჯვეში შეეფე ოხორის ოკოვობღაფტით. ოკულე ჩქინი ჰუქუმეთის, პარლამენტოს ვუჭარი. აშო მინონ, აშო მინონ. ლაზეფე ჭიტა დოფსქიდით საქართველოს. ჭიტა ვორეთ. ჩქინი ოღარღალონი ჭიტა ბღარღალაფთ. არ მუზეუმი მინონ. არ- ჟურ წანას ვუჭარი. იდუ- მოხთუ მექთუბეფე. იფთი მუთუ ვა მიწვეს. იფთი მუთუ ვა ყვეს. ოკულე მექთუბი ქომოხთუ ჩქიმდა. პარტეფეში არჩევანიშ ვაქითი ტუ. აჲა მუზეუმი ქოდომიკიდეს. ჰუქუმეთიქ დიდო ფარა დოხარჯუ. ოშ შილჲა დოხარჯეს. აშოთენ მუზეუმის ირი შეი მსქვაშა ნირჩინუ . მუზეუმი 2012 წანას დიდი მერასიმითენ გუინწკუ. ქვაში პერიოდიშენ ოშ წანა წოხლეშაქ კართა შეი, კართა ალეტი ქორენ მუზეუმის. საქართველოში კართა სემთიშენ თარიხური ბინაფეში მაკეტეფეტი ქორენ. სვანეთიშენ კოშკეფეში მაკეტეფეთი ქორენ. ჰელიმიში ხასანიში რესიმეფეთი ქორენ. მთელიქ ქონაგნუქი აჲა ქეთაბი ტუ; აჲა თარიხი ტუ.
ალი იჰსან აქსამაზი: ანდღანერი ნდღას სუმენეჩიდოვით წანერი რეთ. ჟიუბილე თქვანითი იხვენუ ბათუმის. ეშო მიჩქინ. აჩქვა უმჩანეფე ჩქინიშენ რეთ. ჩქინ გენჯეფეს მუ თავსიჲეფე მოღოდაფთ აჲა კორონავირუსიში ნდღალეფეს?
ჲაშა თანდილავა: ჰო, ჰუქუმეთიქ ჟიუბილე მიხვენუ. ჩქინ ლაზეფე მჟორა დო თუთა ნა დიბადუ სთერი მჯვეში ვორეთ. ჩქინ საქართველოს ჭიტა დოფსქიდით ჰამა ხოლოთი ქოვორეთ. ხოლოთი ლაზური ვიბირთ. მა მინონქი ჩქიმი ლაზური ვა გონდუნას! ლაზური ვა გონდუნას; ბღარღალათ, ვიბირათ. ლაზური ფშინახათ.
ალი იჰსან აქსამაზი: აჲა ინტერვიუ შენი მა დიდო შუქური გოღოდფათ. თქვანთი გინონან ნა, აჩქვა ვოჩოდინათ. ჩქვა კითხალა ვა მიღუნ თქვანდა. მარა თქვან ოთქვალუში ნენა ვანა მესაჟი გიღუნან ნა, ენთეფეთი მიწვით, მუ იყვენ! ღორმოთიქ ბერე- ბარი კალა ოში ნდღა არ დღათენ გიშინან დო პანდა კაინობა მეგაჭარან!
ჲაშა თანდილავა: აქონის, საქართველოს ნა სქიდუნ ლაზეფეთი, მეგრელეფეთი, სვანეფეთი, გურჯეფეთი, მთელი ჯუმალეფე ვორეთ. არკარელი ვიმხორთ, არკარელი ფშუფთ. საქართველოში დოლოხე, ლაზეფე ოკობღერი სარფის ფსქიდუთ. ოღაეღალონი ჩქინი ვოსქედინათ. ვოსქედინათ დო ვა გონდუნას. აჲა ბაშქა ზამანი რენ. აღნე ზამანი რენ. აჲა ყოროფაში ზამანი რენ. აჩქვა ჰუდუდი გონწკიმერი რენ. დუნჲას გლობალიზასჲონი იყვენ. ჟურ ჰუქუმეთის, თურქიეში დო საქართველოში ჰუქუმეთეფეს ართიქართიშა ყოროფა ქუღუნან. ექოლე- აქოლე ფსიქუდუთ. ხოლო ართიქართი კალა ვორეთ. ექოლე- აქოლე ოკოვიბღეთ. ჟურ ჰუქუმეთიში არას პრობლემითი ვარენ. ლაზურითი პჭარუფთ. ლაზურითი ვიბირთ. აჲა დომიბაღუნან. ღორმოთიშენ გეხვამერი ყოროფათენ დოფსქიდათ. ხელაკაობა ვიძირათ! გოგიხთა!
http://circassiancenter.com/tr/muze-tarihtir-soylesi-turkce-lazca/
