ლაზური ისტორია, კულტურა დო ნენაშა მხუჯი მეჩამუ შენი, ამ დულჲას ამახთიმუში კარარი მეფჩეეტი დო ნა ვიკითხი სვარაფეშენ ნა ოხომაწონუ კონარი, შეჰზათ აჲართეფეშა მედი ვიქიფტი. ეშო-აშო ეჩი წანაშენ გინძე ორა წოხლე, “ლაზეფეში ისტორია” შენი არ სტატია ნა ჭარეეტუ ვიგურეეტი, მარა სტატია მუში ვარ ბძირეეტი.
დოგურონის 23 იგრიკაში ცერემონია პითშკულე, ასთა-ხოლო ნა ვორტი სვა მევაშქვი დო კარაკოჲიშა ოხთიმუ შენი არ ავტობუსიშა გეფხედი. ავტობუსიში დოლოხე ელაფხედი დო ხოლო ოზმონუს გევოჭკი. ჟურ მერაღი მიღუტუ გურის. არ თერი რტუ, ნა ჭარეეტუ სტატია მუში დო მაჟურათი ნა უღუ’თუ გაგნაფა მუში. არ კელე ნა ფხერტი სვაშენ კვაზალი დო მაზღვანი კელეფეს ნა იძირენფეს ვოწკერტი დო მაჟურა კელესთი ამ დიდო დო ბეჯითი ოკოხთალა შენი თი-ჩქიმი ვიხაზიროფტი. 10-15 მინუტიშკულე კარაკოჲიშა მოფტიში, ავტობუსიშენ გეფთი. კადიკოჲიშა ნა იდასუნონ კარავიშა ვუნკაპი, ამაფთი დო ელაფხედი. გვერდი საატონი მზოღაშ მაგზალობაშკულე კადიკოჲიშა მოფთი. კადიკოჲიში მეოდანიშენთი, შეჰზათ აჲართეფეს ოხორი ნა უღუტუ სემტიშა ოხთიმუ შენი არ ავტობუსიშა გეფხედი. 5 მინუტიშკულე ნა ვიდამინტუ სვაშა ვიდი დო ავტობუსიშენ გეფთი. ხეუფშუ ვარ ვიდა ჲადო არ ჶიკირითენ, გზაშპიჯის ფუქირი ნა გამაჩაფს არ ოხორჯაშენ ფუქირი ეპჭოპი.
არ ოხორიშ ჟინ მენცახერი ნა რტუ არ ტაბელაშენ, ამ ქუჩაში ჯოხო ვიგური დო ემუშკულე ხეს ნა ვოქაჩაფტი დო ჟინ მუშის შეჰზათ აჲართეფეში ადრესი ნა ნოჭარტუ ჭიჭიტა კარტალის ვოწკედი. წორი ადრესის ვორტი. შეჰზათ აჲართეფეშ ოხორიში წოხლე ვორტი. ოხორის დიდო მსქვა არ ონტულე უღუტუ, ფუქირონი. დიდო გურ-ფათკალერი ვორტი. ზარის გევობაძგი. ასთა-ხოლო მითხანიქ ნეკნა გომინწკუ. აწი ნა მშუნს კონარი, ნა გოწამიდგითუ კოჩის, ჲულვა გერმანიაში ჩოდინარი პრეზიდენტის ნა უღუტუ სთერი არ ჶიზიკი უღუტუ. ხჩე თომონი, საპარა დო ატლეტიური არ კოჩი. დიდო პრენსიპონი არ კოჩიში კარაკტერი ნა უღუტუში ნიშანეფე მეჩაფტუ მაართანი ოძირამუს. მაართანი ოძირამუს ოხომაწონეეტუ, მუ კონარი თითიზი კოჩი ნა რტუ. სალონიშა ამაფთათ ჲა მიწუ. დოფხედით. ემ ორაშაქის დიდო ლაზეფე ვიჩინეეტი, მარა შეჰზათ აჲართეფე რტუ მაართანი ლაზი ენტელექტუალი, ნა ვიჩინი. აწითი გიწვათ დო, აწიშაქის მუში სთერი ლაზი ენტელექტუალი ვარ ვიჩინი.
თამო-თამო ჩქინი თემას ამაფთით. ირიშენ ცოხლე, თი-ჩქიმიშენ დეტალუროთ ამბარი მეფჩი ემუს. ტილიჶონის ნა ვუწვიშენ მეტა დო ჩქვანერი ნოღირა ნა ვარ მიღუტუში სებებითენ, ჩქიმდა მედი უღუტას დო მემიშველას ჲადო ექსტრა მუთხანეფეთი ვუწვი. მი ვორტი, სოლენ მოფთი, მუშენი ამ დულჲას ამაფთი დო ემუსთერი თემაფეშენ ინჶორმაცია მეფჩი ემუს. ნაკო სამიმი ნა ვორტი ემუს ოწირუში დერდი მიღუტუ. შეჰზათ აჲართეფე მემისიმინუ დო ლაზობა შენი მუთხანეფე ოხვენუში დერდი ნა მიღუტუს ქოდვაჯერუ. 15 მინუტიშ დოლოხე, ართიქართი ემ ნდღას, მკულე ფერიოდიშ წოხლე ნა ოკოიჩინუ მითხანეფე სთერი ვარ დო დიდო ორაშენ დონი ნა ოკოვიჩინოფტით სთერი ვიყვით. სუმ საატი კონარი დოფხედით დო ოკოვიღარღალით. შეჰზათ აჲართეფექ, ჯინჯი მუში არტაშენი ნა რტუ, მპოლიში უნივერსიტეტიშ ჰუკუკიში ჶაკულტეტიშენ გამახთიმერი ნა რტუ; დიდო ორაშენ დონი ადვოკათი ოყოფინოთ ნა იხანდეფტუ, მიწუ. დიდო საკინი დო თითიზი კოჩი რტუ. დოხედუ დო ოღარღალუ მუში კალა არ მოხელე სთერი რტუ.
არ მერაღი მიღუტუ. ჰო, ემუქ ლაზეფე შენი ჭარელი არ სტატიაში ავტორი რტუ. პია, ემუშენ მეტა ლაზეფე შენი ჭარელი სტატიაფე უღუტუ-ი? ემუში ღარღალაფეშენ ოხომაწონეეტი, ემუს არ სტატია ჩქვა ვარ უღუტუ ლაზეფე შენი. ემ ორას, ემუქ მუშენი ჭარეეტუ ამ სტატია დო მუშენი ჩქვა სტატიაფე ვარ უღუტუ. დედეკთიჶი ვარ ვორტი დო დედეკთიჶობა ოხვენუშა ხავესობა ნა უღუნანფეშენთი ვარ ვორტი მარა, ლაზეფე შენი ხვალა არ სტატია ნა ჭარეეტუ ამ კოჩიში სიტუაცია მუშიში სებებითენ ინტერესი მაყუ ეჲა. კაი გურონი კოჩი რტუ. პოლიციელი სთერი, კითხვაფე ოკითხუ ვარ მინტუ. ვარ მაკითხუ, გურიშდოლოხე ნა მიღუტუ კითხვაფე ოხოწონეეტუ. ედო მუშენი ემ სტატია ნა ჭარუ, ოთქუს გჲოჭკუ.
უნივერსიტეტის დიდო კაი მამგურე ნა რტუ; ჰუკუკიში ჶაკულტეტის ნა იკითხეეტუ; მამგურაფალე მუთეფეშიშენ არ თერითი მეჰმედ ალი აჲბარი ნა რტუ, დომიწუ. 1960-ონი წანაფე დიდო ბეჯითი რენან თურქეთიში ისტორიას. ამ წანაფეში გეჭკაფულას ნა იკიდუ (თიფ) “თურქეთიში მადულჲეში პარტია”ში ლიდერი ნა იყვასუნტუ მეჰმედ ალი აჲბარიქ შეჰზათ აჲართეფეში ჶაკულტეტიშენ მამგურაფალე მუში ტეენ. მეჰმედ ალი აჲბარიქ ამ პარტიაში ლიდერი იყვაში, წოხლეშენ ნა იჩინოფტუ დო დულჲამახვენუ დო ღნოსონი ნა რტუ, მეგაბრე დო მამგურეფესთი ამ პარტიაშა ამახთიმუშა უჭანდეენ. შეჰზათ აჲართეფექთი მეჰმედ ალი აჲბარის ნა ყოროფტუ დო ჯუმაკოჩეფეშენ არ თერი ნა შინაფტუ შენი დო იდეეფე მუში ნა იფააფტუ შენი, ოჩანდინუს პოზიტიური ჯოღაპი მეჩეენ. ამ პარტიას ამახთეენ დო დობადონაში ხელაკაობა მუში შენი ამ პარტიში პოლიტიკაფეს მხუჯი მეჩეენ. ამ პარტიაში დოლოხე პოლიტიკა ოხვენუს ქოგჲოჭქეენ.
თურქეთი სთერი, “ყინი ო’ქოკიდინუ”ში ოშკენდას ნა რტუ არ თერეს, მუხალიჶიური პოლიტიკა ოხვენუ ეშო ფერფუ ვარ ტუ მარა დიდო თეხლიკონი რტუ. (თიფ) თურქეთიში მადულჲეში პარტია”ქ ამ თერეს ნა სქიდუნ ხალკიში ხელაკაობა მუში შენი ოხანდუ ნა უნტუ შენი, ამ თერეს ნა სქიდუნან ხალკი ოჩინუ დო ენთეფე შენი სოციალური პოლიტიკაფე ოხვენუ უნტუ. ედო ემუშენი კომისიაფე ოთეშქილუ. პარტიაქ, შეჰზათ აჲართეფე ლაზი ნა რტუ შენი, ემუსთი ლაზეფე შენი არ ვაზიჶე მეჩეენ. შეჰზათ აჲართეფექ ლაზეფე შენი არ რაპორი სთერი მუთხა უხაზირასუნტეენ. ემუშენითი გოშოგორუს ქოგჲოჭკეენ. ამ სებებითენ მაართანი დო უნიკალური სტატია მუში ნა ჭარეეტუ, მიწუ ემუქ. არ პარტიაში დოლოხე, ხალკიში ხელაკაობა შენი პოლიტიკა იქიფტუ. პარტიაქ ამ გოშოგორუში დულჲა ემუს ნა მეჩუ შენი, ემუქ ამ სტატია ჭარეეტუ. ემუს პარტიშკელენ ვაზიჶე მეჩამერი რტუ. ლაზობას ინტერესი ნა აყვეტუ დო ლაზი ნა რტუ შენი ვარ. ლაზეფე შენი არხვალა არ სტატია ოჭარუში სებები აჲა რტუ. თურქეთის ნა სქიდუნან ქართა ხალკი შენი ართნერი გაგნაფა ნა უღუტუთი მიწუ ემ ოკოხთალაში მორგვალის.
ეშოფეთენ, ლაზეფე შენი ნა ჭარეეტუ სტატიაში სებები ოხოვოწონეეტი. ლაზი ვარნა აბაზა, ქართა ხალკი კალა ართნერი მესაჶე უღუტუ ემუს. ეშო მევაგნი. აწი აკტიური პოლიტიკაში დოლოხე ვარ ტუ. ემუშენითი ლაზობა შენი ოხანდუშ ჶიკირითი, მენჯელითი ვარ უღუტუ ემუს. აჲა ოხოვოწონეეტი. არ ორაფეს ლაზეფე შენი არ სტატია ნა ჭარუ, არ კოჩი ოყოფინოთ ოშინაფუ უნონტუ. ეჲა ემუს დუბაღუნასუნტუ. სტატია მუშიშ ოჭარუში სებები ვიგურეეტი მარა, სტატია მუშიში დოლოხე მუეფე ჭარელი ნა რტუ, ვარ მიჩქიტუ. ვარ ბძირეეტითი, ვარ ვიკითხეეტითი. ემუს ვუწვი ეჲა. ასთა-ხოლო ჲისელუ დო ოდაში არ კელეს ნა ელადგინ არ დოლაბიში ნეკნა გონწკუ დო ექოლენ არ დოსია გამიღუ.
დოსიაში დოლოხეშენ არ მუთხა ეჭოფუ დო მა ქომომჩუ. ნა პკითხი არ სვარაშენ ჯოხო მუში ნა ვოგნი, დიდო ორაშენ დონი ნა ბგორუფტი დო სტატია მუში ჭარელი გაზეთა რტუ. მთინი ნენათენ, სტატია ნა გამიჩქვინუ გაზეთა რტუ. ამ გაზეთა, 1 ხრისტანა 1976 თარიღონი დო 41 ნომერონი “უჩაზოღაში ამბარი” ჯოხონი ვითოხუთ ნდღაშ არ ჶარა ნა გამიჩქვინეტუ გაზეთა რტუ. ასთა-ხოლო გალე გამაფთი დო არ მეკირტასიჲეშა ვიდი. ამ სტატია დო არ ჩქვა მუთხაფეში ჶოტოკოპეფე ჲეშავუღაფი ექონაშის. ხოლო ოხორი მუშიშა გოვიქთი. მუში დოკუმანტეფე მეფჩი. ამციქათი დოფხედით დო თემა ჩქინიშენ ოკოვიღარღალით. ემ ორას, სტატია მუშიში ოკითხუშ შანსი მაყუ. ედო არშვაჯის სტატია მუში დოვიკითხი.
თი-მუში ნა ვიჩინი შენი, დიდო ბედინერი ნა ვიყვი, ვუწვი ემუს. ეთი ეშო მუთხანეფე მიწუ. ართიქართის ხელაკაობა ვუწვით დო ოკოვიწქით. აჲა რტუ მაართანი დო ჩოდინარი ჶარა, ნა ბძირი ეჲა. მუში კალა ოკოხთალა ჩქინიშკულე, 6 თუთა კონარი არ ფერიოდი მეკილუ. ემ ორას გამავიღით “ოგნი” ჯოხონი ჟურნალიში მაართანი ნომერი, ემუსთი მევუნჯღონეეტი ფოსტაში ხეთენ. ემუშკულეთი არ ჶარასთი, ტილიჶონითენ მუში კალა ბღ’არღალეეტი. “ოგნი” შენი, ემუს ნა აყუ ჶიკირეფე მიწვეეტუ. არ კომერციული კამპანიას ჰუკუკური კონსულ’ანტი ოყოფინოთ ნა იხანდეფტუ მიწეეტუ. არ ჩქვა დულჲათი ნა უღუტუ მიწუ. არ ანსიკლოპეთიში კამპანიასთი ხიზმეთი ნა მეჩაფტუთი თქუ.
ემუ კალა ოხორი მუშის დო ოკულეთი ტილიჶონითენ ნა ბღარღალითშენ დიდო ორა მეკილუ. შეჰზათ აჲართეფე ნა ღურუში ამბარი არ ჯუმაკოჩიშენ დიდო ორაშკულე ვოგნი. ნა ვიჩინი ლაზეფეშენ დიდო ჩქვანერი კოჩი რტუ. ხვალოთ ლაზეფე შენი არ სტატია ჭარეეტუ მარა, ქიანა გედგინშა, მუში ჯოხო იშინასენ. შეჰზათ აჲართეფეში “ლაზეფეში ისტორია” ჯოხონი სტატია, თურქეთის ლაზეფე შენი არ ლაზი კელენ ჭარელი მაართანი სტატია ნა რტუ შენი, აწინერი ლაზეფე შენი დიდო ბეჯითი რენ. ემ ვარნა ამ გაგნაფათენ, 1970-ონი წანას, თურქეთის ეშო არ სტატია ოჭარუ დო არ ჟურნალის გამაჩქვაფუ დიდო გურამობა ნა დვაჭირს არ თემა რტუ. მორო, ამ სტატია ემ ორას ნა ჭარუ შეჰზათ აჲართეფეთი გურამი ლაზეფეშენ არ თერი ოყოფინოთ იშინასენ. აწი შეჰზათ აჲართეფექ ემ ოკოხთალას ნა მიწუ არ ამბარითი გიწვათმინონან: ლაზეფე შენი არ სტატია ნა ჭარეეტუ შენი, ავტორიტეტიქ თი-მუშიშენ ოჶიციალური დო დეტალუროთ არ იჶადე ეჭოფეენან. მეზარე მუშიში ჟინ ჭითა ვარდეფე ჲეხთან.
ŞEHZAT AYARTEPE
23 İgrik̆a 1993 çkimi şeni dido beciti ren, emuşeniki em dğas doviçini Şehzat
Ayartepe. Şehzat Ayartepe rt̆u iptineri Lazi ent̆elekt̆uali Turkiyes, emuk
naç̆areet̆u ilkineri Turkuli mak̆ale Lazepe şeni, “Qini ok̆ok̆idinu”-şi oras. “
Am tariğis Şehzat Ayartepe k̆ala randevu komiğut̆u. Em orapes naviçalişept̆i nʒ̆opulas,
23 İgrik̆aşi merasimişk̆ule Şehzat Ayartepeşa vidamint̆u, mok̆itxu şeni.
Emuşeniti dido gurpatk̆aleri vort̆i.
Lazuri tarixi, k̆ult̆uri do nenaşa mxuci meçamu şeni, am dulyas amaxtimuşi k̆arari
mepçeet̆i do navik̆itxi ketabipeşen naoxomaʒ̆onu k̆onariten, Şehzat Ayartepeşa omudi
vikipt̆i. Eşo- aşo eçi ʒ̆anaşen çkva ginže ora ʒ̆oxle, “Lazepeşi Tarixi”-şen ar
mak̆ale naç̆areet̆u dovigureet̆i, mara mak̆ale muşi va bžireet̆i.
Nʒ̆opulas 23 İgrik̆aşi merasim
nap̆itşk̆ule, asta- xolo navort̆i sva mevaşkvi do K̆arakoyişa oxtimu şeni
Findikzadeş semtişen belediyeşi ot̆obosişa kogepxedi. Ot̆obosis doloxe kelapxedi
do xolo ozmonus kogevoç̆k̆i. Jur meraği miğut̆u guris. Ar teri rt̆u, emuk naç̆areet̆u
mak̆ale do majurati emus nauğut̆u gagnapa. Ar k̆ele nakelapxert̆i svaşen k̆vazali
do mazğvani k̆elepes naižirenpes voʒ̆k̆ert̆i do majura k̆elesti am dido do
beciti randevu şeni ti-çkimi voxaziropt̆i. Vit̆- vit̆oxut dek̆ik̆eşk̆ule
K̆arakoyiş semtişa mopt̆işi, ot̆obosişen kagepti. K̆adikoyişa naidasunon
k̆aravişa vunk̆ap̆i, kamapti do kelapxedi. Gverdi saat̆oni mzoğaş
magzalobaşk̆ule K̆adikoyiş semtişa komopti. K̆adikoyiş meydanişenti, Şehzat
Ayartepes oxori nauğut̆u semtişa oxtimu şeni ar ot̆obosişa kogepxedi. Xut dek̆ik̆es
navidamint̆u svaşa vidi do ot̆obosişen kagepti. “Xemboşi va vida, oncğore ren,”
mado ar simadaten, gzaşp̆icis pukiri nagamaçaps ar oxorcaşen pukiri kep̆ç̆opi.
Ar oxoris jin menʒaxeri nart̆u sokağiş t̆abelaşen, em sokağiş coxo kodoviguri
do emuşk̆ule xes navokaçapt̆i do jin muşis Şehzat Ayartepeşi adresi ç̆areli
ç̆iç̆it̆a kart̆alis voʒ̆k̆edi… Ho, ʒ̆ori adresis vort̆i. Aʒ̆i Şehzat Ayartepeş
oxorişi ʒ̆oxle vort̆i. Oxoris dido mskva ont̆ule kuğut̆u, pukironi. Edo man
xolo dido gurpatk̆aleri vort̆i.
Zaris duğmes gevobažgi.
Asta-xolo mitxanik nek̆na gominʒ̆k̆u. Aʒ̆i nakomşuns k̆onari, nagoʒ̆amidgitu
k̆oçis, Yulva Alamaniaşi çodina devletiş tigemçanus nauğut̆u steri ar t̆ani kuğut̆u;
xçe tomoni, sap̆ara do at̆let̆iuri k̆oçi. Dido p̆rensip̆oni ar k̆oçişi
k̆arak̆t̆eri nauğut̆uşi nişanepe meçapt̆u iptineri ožiramus. İptineri ožiramus
oxomaʒ̆oneet̆u, mu k̆onari titizi k̆oçi nart̆u. “Salonişa kamaptat!” Ya miʒ̆u…
Dopxedit. Em oraşakis dido Lazepe viçineet̆i, mara Şehzat Ayartepe rt̆u iptineri
Lazi ent̆elekt̆uali, nadoviçini. Aʒ̆iti giʒ̆vat do, aʒ̆işakis muşi steri k̆itxeri
do guroni Lazi ent̆elekt̆uali var doviçini.
Tamo- tamo çkini mevzus kamaptit. İrişen ʒoxle, ti-çkimişen det̆alurixeşa ambai
komepçi emus. T̆ilifonis navuʒ̆vişen met̆a do goçkvaneri noğire navarmiğut̆uşi
sebebiten, çkimda omudi uğut̆as do memişvelas yado ekst̆ra mutxanepeti dovuʒ̆vi.
Mi vort̆i, solen mopti, muşeni am dulyas kamapti do emusteri mevzupeşen ambai komepçi
emus. Nak̆o samimi navort̆i emus oʒ̆iruşi derdi miğut̆u. Şehzat Ayartepe
memisiminu do Lazoba şeni mutxanepe oxvenuşi derdi namiğut̆us kodvaceru. Vit̆oxut
dek̆ik̆eş doloxe, artikarti em ndğas, mk̆ule p̆eriodiş ʒ̆oxle naok̆oviçinit
mitxanepe steri var do dido oraşen doni naok̆oviçinopt̆it steri doviqvit. Sum
saat̆i k̆onari kodopxedit do ok̆oviğarğalit… Şehzat Ayartepek, cinci muşi
Art̆aşeni nart̆u, İst̆anbolişi Universit̆et̆iş Huk̆uk̆işi Fak̆ult̆et̆işen
gamaxtimeri nart̆u; dido oraşen doni avok̆ati steri naiçalişept̆u, miʒ̆u. Dido
sak̆ini do titizi k̆oçi rt̆u; xali do oğarğalu muşiten ar xisimi, mzaxali steri
rt̆u çkimda.
Dido meraği komiğut̆u. Ho, emuk Lazepe şeni ç̆areli do gamoçkvineri ar mak̆aleşi
mç̆aru rt̆u. P̆ia, emuşen met̆a Lazepe şeni ç̆areli do gamoçkvineri mak̆alepe
uğut̆ui? Emuşi ğarğalapeşen oxomaʒ̆oneet̆u, emus ar mak̆ale çkva var, uğut̆u
Lazepe şeni. Em oras, emuk muşeni ç̆areet̆u am mak̆ale do muşeni çkva mak̆alepe
var uğut̆u. Dedek̆tifi var vort̆i do dedek̆tifoba oxvenuşa xavesoba nauğunanpeşenti
var vort̆i mara, Lazepe şeni xvala ar mak̆ale naç̆areet̆u am k̆oçişi noğireten nç̆ela
maqu. K̆ai guroni k̆oçi rt̆u. P̆olisi
steri, k̆itxvape ok̆itxu var mint̆u; va p̆k̆itxi. Ğnosoni k̆oçi rt̆u, emuşeniti
gurişdoloxe nakomiğut̆u k̆itxvape asta- xolo oxoʒ̆oneet̆u. Edo muşeni em
mak̆ale naç̆aru, otkus kogyoç̆k̆u.
Universit̆et̆is dido k̆ai mamgure na t̆een; İst̆anbolişi Universit̆et̆işi
Huk̆uk̆işi Fak̆ult̆et̆is naik̆itxeet̆u; mamgurapale mutepeşişen arteğiti Mehmed
Ali Aybari nart̆u, domiʒ̆u. 1960-oni ʒ̆anape dido beciti renan Turkiyeşi
tarixis. Am ʒ̆anapeşi geç̆k̆apulas naik̆idu (TİP) “Turkiyeşi Madulyepeşi
P̆art̆ia”-şi lideri Mehmed Ali Aybari, Şehzat Ayartepeşi fak̆ult̆et̆işen
mamgurapale t̆een. TİP-şi lideri iquşi, Mehmed Ali Aybarik ʒ̆oxleşen naiçinopt̆u
do dulyamxvenu do ğnosoni megabre do mamgurepe muşisti p̆art̆iaşa ok̆atuşa
uç̆andeen. Şehzat Ayartepekti Mehmed Ali Aybaris naqoropt̆u do cumak̆oçepeşen
ar teri naşinapt̆u şeni do fik̆repe muşis nanumxvacupt̆u şeni, oç̆andinus
p̆ozit̆iuri xeşa coğap̆i meçeen. Am p̆art̆ias ak̆ateen do dobadonaşi xelak̆aoba
şeni am p̆art̆iaşi p̆olit̆ik̆apes şurdoguriten mxuci meçeen. Am p̆art̆iaşi
doloxe p̆olit̆ik̆a oxvenus kogyoç̆keen.
Turkiye steri, “Qini ok̆ok̆idinu”-şi oşkendas nart̆u ar dobadonas, muxalifiuri
p̆olit̆ik̆a oxvenu xvala eşo perpu va rt̆u mara dido oşkurnoniti rt̆u. (TİP)
Turkiyeşi Madulyepeşi P̆art̆ia”-k am dobadonas naskidun mtel xalk̆işi
xelak̆aoba şeni oçalişu naunt̆u şeni, am dobadonas naskidun xalk̆i oçinu do entepe şeni sosyaluri
p̆olit̆ik̆ape oxvenu unt̆u. Edo emuşeni çkvadoçkva k̆omisyonepe doteşkileen.
P̆art̆iak, Şehzat Ayartepe Lazi nart̆u şeni, emusti Lazepe şeni ar vazife
meçeen. Şehzat Ayartepek Lazepe şeni ar rap̆ori steri mutxa uxazirasunt̆een.
Emuşeniti goşogorus kogyoç̆k̆een. Am sebebiten maartani do unik̆aluri mak̆ale
muşi naç̆areet̆u, miʒ̆u emuk. Ar p̆art̆iaşi doloxe, xalk̆işi xelak̆aoba şeni
p̆olit̆ik̆a ikipt̆u. P̆art̆iak am goşogoruşi dulya emus nameçu şeni, emuk am
mak̆ale ç̆areet̆u. Emus p̆art̆işk̆elen vazife meçameri rt̆u. Lazobas nç̆ela
naaqvet̆u do Lazi nart̆u şeni var. Lazepe şeni xvala ar mak̆ale oç̆aruşi sebebi
aya rt̆u. Turkiyes naskidun k̆arta xalk̆i şeni artneri gagnapa nauğut̆uti miʒ̆u
em ok̆oxtalaşi morgvalis.
Eşopeten, Lazepe şeni
naç̆areet̆u mak̆aleşi sebebi oxovoʒ̆oneet̆i. Lazi varna Abaza, k̆arta xalk̆i
k̆ala artneri mesafe kuğut̆u emus, eşo komevagni. Zamanis Çveneburi Ahmet Ozkan
Melaşvili içinopt̆een do “Çveneburi Kulturuli Dergi”-ti ik̆itxupt̆een, eşo miʒ̆u
muk. Aʒ̆i ak̆t̆iuri p̆olit̆ik̆aşi doloxe var t̆u. Emuşeniti Lazoba şeni oçalişuş
fik̆riti, menceliti var uğut̆u emus. Aya oxovoʒ̆oneet̆i. Ar orapes Lazepe şeni
ar mak̆ale naç̆aru, ar k̆oçi yado uçkit̆an, aʒ̆i eya unt̆u. Eya emus
dubağunasunt̆u. Mak̆ale muşiş oç̆aruşi sebebi kodovigureet̆i mara, mak̆ale
muşişi doloxe muepe ç̆areli nart̆u, va miçkit̆u; va bžireet̆iti, aʒ̆işakis va vik̆itxeet̆iti.
Emus eya vuʒ̆vi. Asta-xolo yiselu do odaşi ar k̆eles naeladgin ar dolabişi
nek̆na gonʒ̆k̆u do ekolen ar dosya gamiğu.
Dosyaşi doloxeşen ar
mutxa keç̆opu do ma komomçu. Nap̆k̆itxi ar ketabişen coxo muşi navogneet̆i,
dido oraşen doniti nabgorupt̆i do mak̆ale muşi ç̆areli k̆azeta rt̆u. Mtini
nenaten, doloxe muşis mak̆ale muşi nagamiçkvinu k̆azeta rt̆u. Am k̆azeta, 1
Xrist̆ana 1976 tariğoni do 41 nomeroni “Uçazoğa Ambai” coxoni vit̆oxut ndğas ar
fara nagamiçkvinet̆u k̆azeta rt̆u… Asta-xolo gale kogamapti do ar
mek̆irt̆asiyeşa mendapti. Am mak̆ale do ar goçkvaneri mutxapeşi fot̆ok̆op̆epe
yeşavuğapi ekonaşis. Xolo oxori muşişa govikti. Muşi dok̆umant̆epe komepçi. Amʒikati
kodopxedit do mevzu çkinişen ok̆oviğarğalit. Em oras, mak̆ale muşişi ok̆itxuş
şansi maqu. Edo arşvacis mak̆ale muşi dovik̆itxi.
Ti-muşi na doviçini şeni, dido bedineri naviqvi, vuʒ̆vi. Eti eşo mutxanepe miʒ̆u.
Artikartis xelak̆aoba vuʒ̆vit do ok̆oviʒ̆kit. Aya rt̆u maartani do çodina fara,
eya nabžiri. Muşi k̆ala ok̆oxtala çkinişk̆ule, anşi tuta k̆onari ar ora
mek̆ilu. Em oras nagamaviğit “Ogni” coxoni k̆ult̆uruli dergişi maartani nomeri,
emusti mevuncğoneet̆i P̆T̆T̆-ten. Emuşk̆uleti ar farati, t̆ilifoniten muşi
k̆ala bğarğaleet̆i. “Ogni” şeni, emus naaqu fik̆irepe miʒ̆veet̆u… Ar ticaruli
firmas huk̆uk̆uri muşaviri xeşa naiçalişept̆u miʒ̆eet̆u. Ar çkva dulyati nauğut̆uti
miʒ̆u. Ar ansik̆lop̆edişi firmasti xizmet̆i nameçapt̆uti tku.
Emuk̆ala oxori muşis do
ok̆uleti t̆ilifoniten nabğarğalitşen dido ora mek̆ilu. Şehzat Ayartepe nağuruşi
ambai ar cumak̆oçişen dido oraşk̆ule kovogni. Aʒ̆işa nadoviçini Lazepeşen dido goçkvaneri
k̆oçi rt̆u. Xvala Lazepe şeni ar mak̆ale ç̆areet̆u mara, kiana gedginşa, muşi
coxo işinasen. Şehzat Ayartepeşi “Lazepeşi İst̆oria” coxoni mak̆ale, “Qini
Ok̆ok̆idinu”-şi ndğalepes, Turkiyes
Lazepe şeni ar Lazi k̆elen ç̆areli maartani mak̆ale nart̆u şeni, aʒ̆ineri
Lazepe şeni dido beciti ren. Em varna am gagnapaten, 1970-oni ʒ̆anas, Turkiyes
eşo ar mak̆ale oç̆aru do ar k̆azetas gamoçkvapu dido guramoba nadvaç̆irt̆u ar
mevzu rt̆u. Moro, am mak̆ale em oras naç̆aru Şehzat Ayartepeti guroni Lazepeşen
ar teri yado işinasen. Aʒ̆i Şehzat Ayartepek em ok̆oxtalas namiʒ̆u ar ambaiti
giʒ̆vat: Lazepe şeni eşo ar mak̆ale naç̆areet̆u şeni, emoraneri p̆olit̆ik̆uri p̆olisik resmuri do det̆aluri xeşa ar ifade guʒ̆uğeen.
Mezare muşişi jin mç̆ita
gyulepe yextan. (28. IX. 2006)
ŞEHZAT AYARTEPE
23 Nisan 1993 tarihi benim için oldukça önemli. O gün Şehzat Ayartepe’yi
tanıdım. Şehzat Ayartepe, Türkiye’de, “Soğuk savaş” döneminde Lazlar hakkındaki
ilk Türkçe makaleyi yazmış olan kişi. O tarihte kendisiyle bir randevum vardı.
O zamanlar çalıştığım okuldaki 23 Nisan töreninden sonra Şehzat Ayartepe’yi
ziyaret etmeye gidecektim. O sebeple de heyecanlıydım.
Laz tarihi, kültür ve diline destek vermek amacıyla bu konuyla ilgilenme kararı
vermiştim. Okuduğum kitaplardan
anlayabildiğim kadarıyla, bu konuda Şehzat Ayartepe’ye ümit bağlıyordum.
Yaklaşık yirmi yıldan daha uzun bir zaman önce, “Lazların Tarihi”ne ilişkin bir
makale yazmış olduğunu öğrenmiştim, ancak bu makalesini görmemiştim.
Okulda 23 Nisan
törenini yaptıktan sonra, hemen bulunduğum yerden ayrılıp Karaköy’e gitmek
üzere Fındıkzade semtinden bir belediye otobüsüne bindim. Otobüste bir yere
oturup düşünmeye başladım. Merak ettiğim iki konu vardı. İlki, yazmış olduğu
makale, diğer niyeti. Bir taraftan oturduğum yerden sağda solda görünenleri
izliyor, diğer taraftan da bu önemli randevu için kendimi hazırlıyordum. 10- 15
dakika sonra Karaköy’e varınca otobüsten indim. Kadıköy’e gidecek vapura
koştum, girip bir yere oturdum. Yarım
saatlik bir deniz yolculuğundan sonra Kadıköy’e geldim. Kadıköy Meydanı’ndan da
Şehzat Ayartepe’nin evinin olduğu semte
gitmek için bir belediye otobüsüne bindim. Beş dakika sonra gideceğim yere
varıp otobüsten indim. Elim boş gitmeyeyim diyerek yol kenarında çiçek satan
bir hanımdan çiçek satın aldım.
Bir evin üzerindeki sokak tabelasından o sokağın adını öğrendim. Ondan sonra da
elimde tuttuğum ve üzerinde Şehzat Ayartepe’nin adresinin yazdığı pusulaya
baktım. Evet, doğru adresteydim… Şimdi Şehzat Ayartepe’nin evinin önündeydim.
Evin çok güzel, çiçekli bir bahçesi vardı. Çok heyecanlıydım.
Zilin butonuna bastım.
Hemen biri bana kapıyı açtı. Şimdi hatırlayabildiğim kadarıyla, karşımdaki kişi, Doğu Almanya’nın son devlet
başkanının fiziğinde bir adamdı; beyaz saçlı, zayıf, atletik bir kişi. Daha ilk
görüşte prensipli bir kişinin karakterine sahip olduğu izlenimi uyandırıyordu.
Ne kadar titiz bir kişi olduğunu ilk görüşte anlamıştım. “Salona geçelim,”
dedi… Oturduk. O zamana kadar çok Laz tanımıştım, fakat Şehzat Ayartepe
tanıdığım ilk Laz aydınıydı. Şimdi de söyleyeyim, şimdiye kadar onun gibi
donanımlı ve cesur bir Laz aydını tanımadım.
Yavaş yavaş konuya
girdik. Evvela kendi hakkımda ayrıntılı bilgi verdim. Telefonda kendisine
söylediğimden başka bir gayemin olmaması sebebiyle, bana güvenip yardımcı
olması için başka bir şeyler de söyledim. Kimdim, nereden geldim, bu işe neden
girdim ve benzeri konularda kendisine bilgi verdim. Ne kadar samimi olduğumu
göstermenin derdindeydim. Şehzat Ayartepe, beni dinledi Lazlık; Laz, dil, tarih
ve kültür konusunda bir şeyler yapmanın derdinde olduğuma kanaat getirdi. On
beş dakika içinde, o gün, kısa bir zaman önce tanışmış kişiler gibi değil de,
çok zamandan beri tanışıyorduk gibi olduk. Üç saat kadar oturup konuştuk…
Şehzat Ayartepe, köken olarak Ardeşenli olduğunu; İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakültesi mezunu olduğunu; Çok uzun zamandan beri avukat olarak çalıştığını söyledi.
Çok sakin ve titiz bir insandı; tavır ve konuşmasıyla âdeta bir akraba gibiydi.
Çok merak ediyordum: Evet, Lazlara ilişkin yazılmış ve yayınlanmış bir
makalenin yazarıydı. Acaba ondan başka
Lazlara ilişkin yazılmış ve yayınlanmış makaleleri var mıydı? Konuşmasından
anlayabilmiştim ki, Lazlara ilişkin başka bir makalesi yoktu. O zaman, bu
makaleyi neden yazmış ve neden başka makaleleri yoktu?! Dedektif değildim ve dedektiflik
yapmaya hevesli olanlardan da değildim ancak Lazlara ilişkin yalnızca bir
makale yazmış olan bir insanın, bu durumu sebebiyle bende bir ilgi uyandı. İyi
yürekli bir insandı. Polis gibi sorular sormak istemiyordum; sormadım. Ancak
yüreğimdeki soruları anlamıştı. O makaleyi neden yazdığını anlatmaya başladı.
Üniversitede çok iyi
bir öğrenci olduğunu; İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinde okuduğunu;
öğretmenlerinden birisinin Mehmet Ali Aybar olduğunu söyledi. 1960’lı yıllar
Türkiye’nin tarihinde çok önemli. Bu yılların başında kurulan (TİP) “Türkiye
İşçi Partisi”nin lideri Mehmet Ali Aybar, Şehzat Ayartepe’nin Hukuk Fakültesinden
öğretmeniymiş. Mehmet Ali Aybar, bu partinin lideri olunca önceden tanıdığı
çalışkan ve akıllı arkadaş ve öğrencilerini de bu partiye davet etmiş. Şehzat
Ayartepe de Mehmet Ali Aybar’ı sevdiği, dostlarından biri saydığı ve fikirlerini
desteklediği için bu davete olumlu olarak cevap vermiş. TİP’e girmiş ve ülkenin
refahı için bu partinin politikalarına destek vermiş. TİP içinde politika
yapmaya başlamış.
Şehzat
Ayartepe, donanımlı ve cesur bir aydındı
Türkiye gibi, “Soğuk Savaş”ın ortasındaki bir ülkede muhalif politika yürütmek
yalnızca o kadar kolay değil, ancak tehlikeliydi de. (TİP) “Türkiye İşçi
Partisi”, bu ülkede yaşayan bütün halkın refahı için çalışmak istediği için, bu
ülkede yaşayan bütün halkı tanımak ve onlar için sosyal politikalar geliştirmek
istiyordu. Bunun için komisyonlar teşkil etmiş. TİP, Şehzat Ayartepe Laz olduğu
için, ona da Lazlara ilişkin vazife vermiş. Şehzat Ayartepe, Lazlara ilişkin
rapor gibi bir şey hazırlayacakmış. Onun içinde araştırma yapmaya başlamış. Bu
sebeple ilk, yegâne makalesini yazmış olduğunu söyledi. Bir partinin içinde,
halkın refahı için politika yapıyordu. TİP, ona bu araştırma işini verdiği
için, bu makalesini yazmıştı. Ona, partisi tarafından bir vazife verilmişti.
“Lazlığa” ilgisi olduğu ve Laz olduğu için değil. Lazlara ilişkin yalnızca tek
makale yazma sebebi buydu. Toplantımız boyunca, Türkiye’de yaşayan her halk
için aynı tavrı paylaştığını söyledi. Çveneburi Ahmet Özkan Melaşvili’yi
tanıdığını ve “Çveneburi Kültürel Dergi”yi okuduğunu da söyledi.
Böylece Lazlar hakkında
yazdığı makalenin sebebini anlamıştım. Laz veya Abaza, her halk ile aynı
mesafeye sahipti; öyle anladım. Şimdi aktif politikanın içinde değildi. Onun
için de “Lazlık” konusunda çalışma fikri de,
gücü de yoktu, bunu anlamıştım. Bir zamanlar Lazlar hakkında bir makale
yazan kişi olarak anılmak istiyordu. Bu ona yetecekti. Makalesini yazma sebebini
öğrenmiştim ancak makalesinde neler yazılıydı, bilmiyordum; görmemiştim de,
okumamıştım da. Bunu kendisine söyledim. Hemen ayağa kalkıp odanın bir
tarafında duran bir dolabın kapısını açtı. Oradan bir dosya çıkardı.
Dosyanın içinden bir
şey alıp bana verdi. Okuduğum bir kitaptan adını duyduğum, uzun zamandır da aradığım
makalesinin yazıldığı gazeteydi bu. Bu, 1 Aralık 1976 tarih ve 41 sayılı
“Karadeniz Haber” adlı, on beş günde bir yayınlanan bir gazeteydi… Hemen çıkıp
bir kırtasiyeciye gittim. Bu makale ve diğer farklı dokümanların fotokopilerini
çıkarttım… Eve döndüm. Makale ve dokümanlarını kendisine verdim. Biraz daha
oturup konumuza ilişkin konuştuk. O zaman, o makalesini okuma şansım oldu. Bir
solukta makalesini okudum.
Kendisini tanıdığım için mutlu olduğumu söyledim. O da bana benzer şeyler
söyledi. Birbirimize güzel sözler söyleyerek ayrıldık. Bu, kendisini ilk ve son
defa gördüğümdü. Onunla bu toplantımızdan altı ay kadar bir zaman geçti. O
zaman çıkardığımız “Ogni Kültür Dergisi”nin ilk sayısını ona da PTT ile
göndermiştik. Ondan sonra bir defa da telefonla konuşmuştuk. “Ogni Kültür
Dergisi”ne ilişkin fikirlerini söylemişti… Bir ticaret firmasında hukuk
danışmanı olarak çalıştığını söylemişti. Bir başka işinin de olduğunu bana
söyledi. Bir ansiklopedi firmasına hizmet verdiğini söyledi.
Kendisiyle evinde ve
telefonda konuştuğumuzun üzerinden şimdi çok zaman geçti. Şehzat Ayartepe’nin
vefât ettiğini çok zaman sonra bir arkadaştan duydum. Şimdiye kadar tanıdığım
Lazlardan oldukça farklı bir insandı. Lazlara ilişkin yalnızca bir makale
yazmıştı ancak dünya durdukça adı anılacak. Şehzat Ayartepe’nin “Lazların
Tarihçesi” adlı makalesi, “Soğuk Savaş”
günlerinde, Türkiye’de Lazlara ilişkin
bir Laz tarafından yazılmış ilk makale olduğu için, şimdiki Lazlar için çok
önemli. O veya bu anlayışla, 1970’li yıllarda, Türkiye’de öyle bir makale
yazmak ve yayınlatmak büyük cesaret gerektiren bir konuydu. Tabii, bu makaleyi
o zaman yazan Şehzat Ayartepe, cesur Lazlardan biri olarak anılacak. Şimdi o
toplantıda Şehzat Ayartepe’nin bana söylediği bir özel haberi de size söyleyeceğim:
Lazlara ilişkin makale yazmış olduğu için, o zamanın Siyasî Polisi kendisinden
resmî ve ayrıntılı olarak bir ifade almış.
Mezarında kırmızı
güller açsın! (28. IX. 2006)
TİP’in yönetici, senatör ve milletvekilleri Mehmet
Ali Aybar liderliğinde Anıtkabir’de (1968 Y.)
[Kaynak:
Ali
İhsan Aksamaz, “Dil-Tarih- Kültür- Gelenekleriyle Lazlar”, 2. Baskı, Belge
Yayınları, İstanbul, 2014]
[Önerilen okumalar: Ahmet Tevfik (Büyük Hasan Rıza Paşa Zâde),
(Yayına Hazırlayan: İrfan Çağatay) “Sevgili Vatandaşlarım Lazlara Ricâ-yı
Mahsûsum ve Târihten Şânlı İki Sahîfe”, Lazi Kültür Yayınları, 1. Baskı,
İstanbul, 2014; Ali İhsan Aksamaz, “Yerel Diller”: Ana dilleri Yaşatmak Mı?
Öldürmek Mi?” Sorun Polemik/ Marksist İnceleme- Araştırma Dergisi, Sayı 5, Kış,
İstanbul, 2002/ Sima Dergisi, Sayılar 5 ve 6, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan
Ofset, İzmit, 2002- 2003/ circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “Cemal
Şener’in Lazlar hakkında yazmış olduğu makale”, circassiancenter.com.tr/
sonhaber.ch, 30. IX. 2006; Ali İhsan Aksamaz, “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitap”,
hopam.com/ circassiancenter.com.tr/ sonhaber.ch, 22. V. 2006; Ali İhsan
Aksamaz, “Lazlar’ın Tarihi ve diğer Kitaplar”, hopam.com/
circassiancenter.com.tr, 1. VI. 2006; Ali İhsan Aksamaz, “Kimlik Mücadelesi ve
Bazı Gürcü Aydınları Üzerine Notlar”, demokrathaber.org/
circassiancenter.com.tr, 13.08.2011 (“Laz Aydınları ve Sorumluluk”, Sorun
Yayınları, İstanbul, 2011); Ali İhsan Aksamaz,
“Ogni Kültür Dergisi [Anı-1]”, circassiancenter.com.tr, 15. XI. 2015; Ali
İhsan Aksamaz, “Şangulişi Skiri/ Şanguli’nin Evlâdı Faik Aksamaz”, Çıkrık
Yayınları, İstanbul, 2020; Avukat Şehzat Ayartepe, (Yeniden yayına hazırlayan: Ali İhsan
Aksamaz), “Lazların Etnik Kökeni/ Lazların Tarihçesi”, Ogni Kültür
Dergisi, Sayı 4, Mayıs-Haziran 1994; Çetin Altan, “Ben
Milletvekili İken”, Hürriyet Yayınları,
İstanbul, 1976; Fatma Ayata Başural:, “Anılar/ Gonoşinepe”, Çıkrık Yayınları,
İstanbul, 2021; Mecit Çakırusta, “Dutxuri P̆alik̆ari”, Lazika Yayın Kollektifi,
İstanbul, 2012; İrfan Çağatay Aleksiva, “Osmanlı
İmparatorluğu’nun Son Döneminde Lazlar (1877-1923)”, İletişim Yayınları, İstanbul, 2024; “Rize’de
Dil Sorunu”, Kemençe Dergisi, (Selma Koçiva, “Lazona/ Laz Halk Gerçekliği
Üzerine”, Tümzamanlar Yayıncılık, İstanbul, 2000); Sırrı Öztürk'ün Ahmet Özkan Melaşvili'yi Anma
Toplantısına Mesajı”, piralipiralishi piralishi/ youtube, 3. VII. 2011; Sırrı
Öztürk, “Ahmet Özkan'ın Onurlu Anısına”, Çveneburi Kültürel Dergi, Sayı 56- 57,
Total Müşavirlik Ve Mümessillik LTD. Şti., İstanbul, 2005; “Şehzat Ayartepe”,
kolkhoba.org]
https://www.circassiancenter.com/tr/sehzat-ayartepenin-makalesine-iliskin/
https://www.circassiancenter.com/tr/sehzat-ayartepe/
+
შეჰზათ აჲართეფეში სტატია შენი/ ŞEHZAT AYARTEPEŞİ MAK̆ALE ŞENİ/ ŞEHZAT AYARTEPE’NİN MAKALESİNE İLİŞKİN
შეჰზათ აჲართეფე ნა ვიჩინი თარიღიშაქის, 1990-ონი წანაფეში მაართანი წანაფეს თურქეთის ნა გამიჩქვინუ დო ლაზეფეშენთი ნა მოლაშინაფტუ ნაკოთხანი სვარა ვიკითხეეტი. ანსიკლოპედეფეში მადდეფეთი. ლაზეფეში ისტორიაშენ, არ სტატია ნა ჭარეეტუ მაართანი ლაზი ნა რტუ შენი, მუში კალათი კონტაქტი დოპეეტი. ნა ვიგურეეტიფეშენ მეტი, ნა ვარ მიჩქიტუ თემაფე მუშიშენ ნა ვიგურამინტუში იმენდითენ, მოვიკითხეეტი. მუში კალა ნა პით ოკოხთალაში მორგვალის, ჩქიმდა ნა მიწუ ნენაფეშენ ნა ვიგურეფე, ემ ორაშენ წოხლე ნა ვიგურიფეშენ ჩქვანერი ნა ვა რტუ ოხოვოწონეეთი. მარა, მუში სტატია დეტალუროთ ოკითხუში დერდი მიღუტუ. მპოლიში ავროპაშ კელე ნა რტუ ჩქიმი ოხორიშა გოვიქთიში, ასთა-ხოლო სტოლის დოფხედი დო შეჰზათ აჲართეფეში სტატია ოკითხუს გევოჭკი. არ ჶარა, არ ჶარა ჩქვა დო მასუმანი ჶარა ვიკითხი.
1976 ში წანას “უჩამზოღაში ამბარი” ჯოხონი გაზეთის ნა გამიჩქვინუ სტატია მუში დიდო გინძე რტუ. დოლოხე მუშის არ რუკათი უღუტუ. ამ რუკაქ კავკასია დო ჲულვარი უჩამზოღაში ტერიტორია დო ექონაშის ნა სქიდუტუ ხალკეფეთი ოწირაფტუ. ჯოხო მუში “ლაზეფეში ისტო’არია” ნა რტუ ამ სტატიას ხუთი ბურმე უღუტუ. ენთეფეთი ეშო რტუ: “ნა ისქედინეტუ ტერიტორია”ჯოხონი ბურმე, “ლაზეფეში ჯინჯი” ჯოხონი ბურმე, “ოსმანური იმპერიაში პერიოდიში ლაზეფე” ჯოხონი ბურმე, “ლაზური ნენა” ჯოხონი ბურმე დო “რეჶერანსური სვარეფე”ში ბურმე.
შეჰზათ აჲართეფექ ირიშენ წოხლე, თურქეთის ოჶიციალური ნა რტუ დო ამ თერეში ეთნიკური სტრუქტურა ნა ოწირაფტუ არ რუკა ნა ვარ უღუტუში ოთქუთენ, სტატია მუში ოჭარუს გჲოჭკაფტუ. აჲა რტუ ირიშენ ბეჯითი თქვალა, 1976 ში წანა შენითი, ანდღანერი ნდღა შენითი. ამ თქვალა მუში, ემუქ მუ კონარი ღნოსონი დო გურამი ნა რტუ მოწირაფტეს. შეჰზათ აჲართეფექ, თურქეთის არ ეთნიკური რუკა დვაჭირტუ ჲადოთი ჭარეეტუ. ჰომოგენური ნაციაში თეორი რეალისტური ნა ვა რტუ ჲადოთი ნაყონუფტუ სტატია მუშის შეჰზათ აჲართეფექ. თურქული ნაცია ჩქვანერი ეთნიკური ხალკეფეში არ სენტეზი ნა რტუთი ჭარუფტუ. შეჰზათ აჲართეფექ თურქეთიში ამ სენტეზიში დოლოხე, ლაზეფე კაპეტი, ეჶექტილონი დო ბეჯითი არ ხალკი ნა რტუთი ოწირეეტუ. თურქეთის ეთნიკური რუკა ნა ვარ უღუტუ ჲადო ჭარეეტუ თინა, შეჰზათ აჲართეფექ ლაზეფეში მჯვეში დო ემ ნდღანერი ნაკონობა მუთეფეში კოროცხელი ნა ვა რტუთი ხოლო თქუმერტუ. ლაზეფექ ნა სქიდუტუ ტერიტორია, ნაკონობა მუთეფეშიშენ უმოსი აშიქჲარი ნა რტუ ოწირაფტუ.
დიდო დიპლომატური დო ტექნიკური არ ნენა ნა იხმარეეტუ შეჰზათ აჲართეფექ ლაზეფექ ნა სქიდუტუ ტერიტორიაში პარალელური დო მერიდიანეფე მეჩაფტუ დო ენთეფეშ დოლოხე ნა სქიდუტუ ხალკის ლაზი ნა ითქვეტუ ჭარუფტუ. ექსპერტეფეშ ჩქინაფეში რეჶერანსითენ, ლაზეფექ ნა სქიდუტუ ტერიტორია, კოჩეფეში ოსქედინუ, ომრალუ დო ორდუ შენი დიდო მოხვა ნა რტუ ირის ოგნაფაფტუ. ლაზეფე შენი, თემელური ანეკდოტეფეს ნა ითქვეტუ სთერი ნა ვა რტუ ოხოწონაფაფტუ დო ლაზეფე დიდო ღნოსონი დო თოლი გონწკიმერი კოჩეფე ნა რტუში ჩქინა ირიში ნოსის ამაჩქუმერტუ. ისტორიას, დიდო ბეჯითი ცივილიზაციაში მანჯე ნა რტეეტუ ამ ხალკი უღნოსე ნა ვა იყვასუნტუში სებებეფე თქუმერტუ.
შეჰზათ აჲართეფექ ლაზეფე კავკასიური არ ხალკი ნა რტუ, კავკასიური ჯინჯი ნა უღუტესთი ზოპონტუ. ლაზეფეშ ქრისტიანობა დო ოსმანური იმპერიაში პერიოდის მუსულმანი ოყოფინუში პროცესი ოგნაფაფტუ სტატია მუშის.
16 მირკანი 1921 თარიღონი თურქო-რუსულ ახტიშენთი ინჶორმაცია მეჩაფტუ შეჰზათ აჲართეფექ, ჟურ კელეშა ოკორთერი დო გვერდი მუში თურქეთის დო გვერდი მუში ოქორთურას ნა დუსკიდეეტუ სარფი ჯოხონი ოფუტეში ტრაგედიაშენთი ემოციათენ ღარღალაფტუ. არ ორაფეს ართნერი ოფუტეში ხალქი ნა რტუ სარფულეფე, აწი ჩქვანერი თერეფეში დობადონამშინეფე ნა იყუშენ დო ართიქართიში დობადობა, ზაბუნობა, ღურა დო ხელა სთერი გაგნაფა მუთეფეში ართიქართის ბირაფაფეთენ ნა ოგნაფაფტესში ამბარი ჭარუფტუ. მაართანი ქიანური ოკოკიდინუში პერიოდის ოსმანური დევლეთის ნა ისქედინუ დიცხირონი ამბარეფეშენთი მკულე ინჶორმაციაფე ნა მეჩაფტუ შეჰზათ აჲათეფექ, ლაზეფე თურქეთიში კაი, დულჲამხვენუ კოჩეფე ნა რტეს, ნა სქიდუტეს თურქეთითი ნა ყოროფტეს დო ემუს ნა უხეზმეთაფტეს მითხანეფე ნა რტესთი ჭარუფტუ.
ლაზური ნენაშენითი მუთხანეფე ნა ჩა’რუფტუ შეჰზათ აჲართეფექ, ლაზური ნენა უჩამზოღაპიჯის ატინაშენ ხოპაშაქის ნა რენ თერიტორიას ნა იღარღალეტუ თქუმერტუ.
ლაზიში ჯოხო ნა იხმარუ დო უღნოსე კოჩეფე სთერი ნა ოწირაფტუ ანაკდოტეფეშენ დერდონი ნა რტუ შეჰზათ აჲართეფექ, ლაზეფეს ამ ანაკდოტეფეს ნა ითქვეტუ სთერი კოჩეფე ნა ვა რტეს დო ენთეფეს ნა ვარ ნუნგაფტეს ჲადო ოჭარუთენ ამ ანაკდოტეფეში პროტესტი ოღოდაფტუ.
ლაზეფეს თურქული ჯინჯი ნა ვარ უღუტუ ნა ოწირაფტუ შეჰზათ აჲართეფექ ლაზეფე კითხერი კოჩეფე ოყოფინოთ, დოლოხე მუშის ნა სქიდუტეს თერეს ჩქვანერი პროჶეციაფეში მანჯეფე ოყოფინოთ ნა უხეზმეთაფტეს ჭარუფტუ. კაი დობადონამაყოროფეფე ნა რტესშენთი ღარღალაფტუ.
ლაზეფე მითხანეფექ “ლაზი” ჯოხო ნა გჲოდვესშენ წოხლეთი ქორტეს დო აწი ნა სქიდუტეს მჯვეში დიხა მუთეფეშიში ჟინ სქიდუტეს. მჯვეში ორაფეს “ლაზი” ჯოხოთენ ნა იშინუ ხალკი ხვალა ანდღანერი თურქეთიში ლაზეფე ვარ რტეს. ემ პერიოდიში მეგრელეფეთი ლაზი ჯოხოთენ იშინეტეს. ემუშენი მეგრელ-ლაზეფე აწი თურქეთისთი ოქორთურასთი სქიდუნან. ნენაფე მუთეფეში ლაზურითი, მეგრულითი სქიდუტეს.
ემუქ ნა ჭარეეტუ სთერი ვარ, თურქეთიში გჲულვარი ტერიტორიას ნა სქიდუტუ ლაზეფე, ოსმანურ-რუსული ოკოკიდინუფეში სებებითენ თურქეთიშა ქომოხთეეტეს. ჲულვარი უჩამზოღაში ტერიტორიას ნა სქიდუტეს ლაზეფე კავკასიაშენ ვარ მოხთეეტეს. ენთეფე სვალონი რენან. ემუქ ნა ჭარეეტუ სთერი ვარ, ლაზური ღურელი არ ნენა ვარ რტუ. ლაზური აწითი ნა სქიდუტუ ნენა რტუ. 1990-ონი წანაფეშენ დონი ნა ბარტუ კაპეტი იხიქ ლაზეფე მი ნა რტეს დო ლაზური მუფერი ნენა ნა რტუ ირის ოწირაფტუ.
სტატია მუშის ნამთინი სუბიექტური ინჶორმაციაფე ნა უღუტუ თინა დო მთინი დო წორი ნა ვარ სუბიექტური ჩქინაფე ნა მეჩაფტუ თინა, შეჰზათ აჲართეფეში სტატია დიდო ბეჯითი რენ აწი ჩქინი შენი. ჩქინ აწი ნა მიღუნან სვარეფე ემუს ნა ვარ უღუტუ შენი; ჩქინ აწი ნა მიღუნან ჩქინაფა ემუს ნა ვარ უღუტუ შენი; ჩქინ აწი ნა მიღუნან გაგნაფა ემუს ნა ვარ უღუტუ შენი, ჩქინ აწი ნა ვარ ფსქიდუთ “ყინი ოკოკიდინუ”ში ნდღალეფეს ემუქ ნა სქიდუტუ შენი, პარტია მუში შენი ეშო არ რაპორი უხაზირეეტუ, ემუშკულეთი არ გაზეთის სტატია ოყოფინოთ გამოჩქვაფეეტუ. მორო, ემუს ნა ვარ აჩქინეეტუფე დო ნა ვარ აჭარეეტუფე, სტატია მუშიში ბეჯითობა ვარ ოთაფალაფაფს.
ŞEHZAT AYARTEPEŞİ MAK̆ALE ŞENİ
Şehzat Ayartepe naviçini tariğişakis, 1990-oni ʒ̆anapeşi iptineri ʒ̆anapes
Turkiyes nagamiçkvinu do Lazepeşenti namolaşinapt̆u ar- jur ketabi
vik̆itxeet̆i, ansik̆lop̆edepeşi maddepeti vik̆itxeet̆i. “Qini Ok̆ok̆idinu”-şi
ndğalepes, Lazepeşi Tarixişen ar mak̆ale naç̆areet̆u iptineri Lazi nart̆u şeni,
muşi k̆alati irtibati dop̆eet̆i. Nadovigureet̆ipeşen met̆i, navarmiçkit̆u
mevzupe naviguramint̆uşi omuditen, movik̆itxeet̆i. Muşi k̆ala nap̆it
ok̆oxtalaşi morgvalis, namiʒ̆u nenapeşen nadovigurepe, em oraşen ʒ̆oxle
nadoviguripeşen ek̆onariti goçkvaneri navart̆u oxovoʒ̆oneeti. Mara, muşi
mak̆ale det̆aluri xeşa ok̆itxuşa toli komiğut̆u. İst̆anbolişi Avrop̆aş k̆ele
nart̆u çkimi oxorişa goviktişi, asta-xolo st̆olis kodopxedi do Şehzat
Ayartepeşi mak̆ale k̆aixeşa ok̆itxus kogevoç̆k̆i. Ar fara, ar fara çkva do
masumani fara dovik̆itxi mak̆ale muşi.
1976 ʒ̆anas “Uçamzoğa Ambai” coxoni k̆azetas
nagamiçkvinu mak̆ale muşi dido ginže rt̆u, ar xaritati kuğut̆u. Aya xaritak
K̆avk̆asia do Yulvari Uçamzoğaşi t̆erit̆orya do ekonaşis naskidun xalk̆epeti
moʒ̆irapt̆u. Coxo muşi “Lazepeşi Tarixi” naren am mak̆ales xuti noʒ̆ile kuğut̆u.
Entepeti eşo ren: “Naiskedinet̆u t̆erit̆orya” coxoni noʒ̆ile, “Lazepeşi cinci”
coxoni noʒ̆ile, “Osmanuri İmp̆eriaşi P̆eriodişi Lazepe” coxoni noʒ̆ile ,
“Lazuri nena” coxoni noʒ̆ile do “Referansuri ketabepe”-şi noʒ̆ile .
Şehzat Ayartepek irişen ʒ̆oxle, Turkiyes, resmuri
nart̆u do am dobadonaşi etnik̆uri xali naoʒ̆irapt̆u ar xarita navaruğut̆uşi
otkuten, mak̆ale muşi oç̆arus gyoç̆k̆apt̆u. Aya rt̆u irişen beciti tkvala,
1976 ʒ̆ana şeniti, andğaneri ndğa şeniti. Am tkvala muşi, emuk mu k̆onari
ğnosoni do guroni nart̆u moʒ̆irapt̆es. Şehzat Ayartepek, Turkiyes ar etnik̆uri
xarita dvaç̆irt̆u yadoti ç̆areet̆u. Homojenuri milletişi teori realist̆uri
navart̆u yadoti naqonupt̆u mak̆ale muşis Şehzat Ayartepek. Turki milleti
goçkvaneri etnik̆uri xalk̆epeşi ar sent̆ezi nart̆uti doç̆arupt̆u, Şehzat
Ayartepek. Turkiyeşi am sent̆ezişi doloxe, Lazepe k̆ap̆et̆i, tesironi do beciti
ar xalk̆i nart̆uti oʒ̆ireet̆u. Turkiyes etnik̆uri xarita navar uğut̆u yado
ç̆areet̆u tina, Şehzat Ayartepek Lazepeşi mcveşi do em ndğaneri nak̆onoba
mutepeşi k̆oroʒxeli navart̆uti xolo tkumert̆u. Lazepek naskidun t̆erit̆orya,
nak̆onoba mutepeşişen çkva aşikyari nart̆u moʒ̆irapt̆u.
Dido dip̆lomat̆uri do t̆eknik̆uri ar nena naixmareet̆u
Şehzat Ayartepek. Lazepe naskidunan t̆erit̆oryaşi p̆araleluri do meridianepe
meçapt̆u do entepeş doloxe naskidun xalk̆is Lazi naitkvet̆u doç̆arupt̆u.
Eksp̆ert̆epeş ambaepeşi referansiten, Lazepek naskidun t̆erit̆orya, k̆oçepeşi
oskedinu, omralu do ordu şeni dido moxva nart̆u iris ognapapt̆u. Lazepe şeni,
“Temelişi Anek̆dot̆epe”-s naitkvet̆u steri navart̆es oxoʒ̆onapapt̆u do Lazepe
dido ğnosoni do toli- gonʒ̆k̆imeri k̆oçepe nart̆esşi ambai irişi nosis
amaçkumert̆u. Tarixis, dido beciti medeniyetişi mance nart̆eet̆u am xalk̆i
uğnose navaiqvasunt̆uşi sebebepe tkumert̆u.
Şehzat Ayartepek Lazepe K̆avk̆asiuri ar xalk̆i nart̆u,
K̆avk̆asiuri cinci nauğut̆esti zop̆ont̆u. Lazepeş Xrist̆ianoba do Osmanuri
İmp̆eriaşi p̆eriodis Musulmani oqopinuşi p̆roʒesi ognapapt̆u mak̆ale muşis.
16 Mirk̆ani 1921 tariğoni Turko-Rusul Axt̆işenti ambai
meçapt̆u Şehzat Ayartepek, jur k̆eleşa ok̆orteri do gverdi muşi Turkiyes do
gverdi muşi Gurcistanis nadusk̆ideet̆u Sarpi coxoni oput̆eşi t̆rajedişenti
emoʒiaten ğarğalapt̆u. Ar orapes artneri oput̆eşi xalk̆i nart̆u Sarpulepe, aʒ̆i
goçkvaneri dobadonapeşi dobadonamşinepe naiquşen do artikartişi dobadoba,
žabunoba, ğura do xela steri gagnapa mutepeşi artikartis birapapeten
naognapapt̆esşi ambai ç̆arupt̆u. Maartani Kianuri Ok̆ok̆idinuşi p̆eriodis
Osmanuri Devletis naiskedinu diʒxironi ambapeşenti mk̆uleşa ambaepe nameçapt̆u
Şehzat Ayartepek, Lazepe Turkiyeşi k̆ai, dulyamxvenu k̆oçepe naren, naskidunan
Turkiyedti naqoropt̆es do emus na uxezmet̆apt̆es k̆oçepe nart̆esti
ç̆arupt̆u.
Lazuri nenaşeniti mutxanepe naç̆arupt̆u Şehzat
Ayartepek, Lazuri nena Uçamzoğap̆icis At̆inaşen Xopaşakis naren terit̆orias
naiğarğalet̆u tkumert̆u.
Lazişi coxo naixmaru do uğnose k̆oçepe steri
naoʒ̆irapt̆u anak̆dot̆epeşen derdoni nart̆u Şehzat Ayartepek, Lazepes am
anak̆dot̆epes naitkvet̆u steri k̆oçepe navarenan do entepes navarnungapt̆es
yado oç̆aruten am anak̆dot̆epeşi p̆rot̆est̆i oğodapt̆u.
Lazepes “Turkuli” cinci navaruğut̆u naoʒ̆irapt̆u
Şehzat Ayartepek Lazepe k̆itxeri k̆oçepe yado, doloxe muşis naskidut̆es
dobadonas goçkvaneri mesleğepeşi mancepe yado nauxezmetept̆es ç̆arupt̆u. K̆ai
dobadonamaqoropepe narenanşenti ğarğalapt̆u.
Lazepe mitxanepek “Lazi” coxo nagyodvesşen ʒ̆oxleti
kort̆es do aʒ̆i naskidunan mcveşi dixa mutepeşişi jin skidunan. Mcveşi orapes
“Lazi” coxoten naişinu xalk̆i xvala andğaneri Turkiyeşi Lazepe var rt̆es. Em
p̆eriodişi Megrelepeti Lazi coxoten işinet̆es. Emuşeni Megrel-Lazepe aʒ̆i
Turkiyesti, Gurcistansti skidunan. Nenape mutepeşi Lazuriti, Megruliti
skidunan.
Turkiyeşi Gyulvari t̆erit̆oryas naskidut̆u Lazepe,
Osmanur-Rusuli ok̆ok̆idinupeşi sebebiten Turkiyeşa komoxteet̆es. Yulvari
Uçamzoğaşi t̆erit̆oryas naskidut̆es Lazepe K̆avk̆asiaşen var moxteet̆es,
svaloni renan. Emuk naç̆areet̆u steri var, Lazuri ğureli ar nena var rt̆u. Lazuri
aʒ̆iti naskidun nena ren. 1990-oni ʒ̆anapeşen doni nabart̆u k̆ap̆et̆i ixik
Lazepe mi nart̆es do Lazuri muperi nena nart̆u iris oʒ̆irapt̆u.
Mak̆ale muşis namtini subiekt̆uri ambaepe nauğut̆u
tina do mtini do ʒ̆ori navar subiekt̆uri ambaepe nameçapt̆u tina, Şehzat
Ayartepeşi mak̆ale dido beciti ren aʒ̆i çkini şeni. Çkin aʒ̆i namiğunan
ketabepe emoras emus navaruğut̆u şeni; çkin aʒ̆i namiğunan çkinapa emus
navaruğut̆u şeni; çkin aʒ̆i namiğunan gagnapa emoras emus navaruğut̆u şeni,
çkin aʒ̆i navar pskidurt “Qini Ok̆ok̆idinu”-şi ndğalepes eya naskidut̆u şeni,
p̆art̆ia muşi şeni eşo ar rap̆ori uxazireet̆u, emuşk̆uleti ar k̆azetas mak̆ale
steri gamoçkvapeet̆u. Moro, emus navaraçkineet̆upe do navaraç̆areet̆upe,
mak̆ale muşişi becitoba var otapalapaps.(12. IX. 2006)
ŞEHZAT AYARTEPE’NİN MAKALESİNE İLİŞKİN
Şehzat Ayartepe’yi tanıdığım tarihe kadar, 1990’ların i1k yıllarında Türkiye’de
yayınlanan ve Lazlardan da bahseden iki kitap okumuştum, kimi ansiklopedilerin
maddelerini de. O güne kadar öğrendiklerimden daha başka şeyler
öğrenmek umuduyla, “Soğuk Savaş Yılları”nda Lazların tarihine ilişkin bir
makale yazmış ilk Laz olduğu için Şehzat Ayartepe’yi ziyaret etmiştim.
Kendisiyle yaptığımız toplantı boyunca, bana dediklerinden öğrendiklerimin,
ondan önce öğrendiklerimden farklı olmadığını anlamıştım. Ancak onun makalesini
derinlemesine okumak istiyordum… İstanbul’un Avrupa tarafındaki evime dönünce,
hemen masaya oturdum ve Şehzat Ayartepe’nin makalesini okumaya başladım. Bir
defa, bir defa ve üçüncü defa makalesini okudum.
1976 yılında “Karadeniz Haber” adlı gazetede yayınlanan makalesi çok uzundu,
bir haritası da vardı. Bu harita, Kafkasya ve Doğu Karadeniz Bölgesi ve orada
yaşayan halkları gösteriyordu. Adı “ Lazların Tarihçesi” olan bu makalenin beş
bölümü vardı. Şöyle: “Yaşanılan Bölge” adlı bölüm, “Lazların kökeni” adlı
bölüm, “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Lazlar” adlı bölüm, “Lazca” adlı bölüm
ve “Referans kitapları” bölümü.
Şehzat Ayartepe, en önce Türkiye’nin resmî ve etnik yapısını gösteren bir haritasının
bulunmadığını söyleyerek makalesini yazmaya başlıyordu. Bu en önemli ifadeydi,
1976 yılı için de, bugün için de. Bu ifadesiyle ne kadar akıllı ve yürekli
olduğunu bize gösteriyordu. Şehzat Ayartepek, Türkiye’ye bir etnik harita
gerekiyordu diye de yazmış. Homojen bir millet teorisinin gerçekçi
olmadığını da belirterek makalesine devam ediyordu. “Türk Milleti”nin farklı
etnik grupların bir sentezi olduğunu da yazıyordu. Türkiye’nin bu
sentezi içinde Lazların sağlam, etkili ve önemli bir halk olduğunu da
gösteriyordu. Türkiye’nin bir etnik haritası olmadığını yazmasına rağmen,
Şehzat Ayartepe, Lazların eski ve o günkü nüfuslarının sayılmış olmadığını da
söylüyordu. Lazların yaşadıkları bölgenin, nüfuslarından daha aşikâr olduğunu
gösteriyordu.
Çok diplomatik ve teknik bir dil kullanan Şehzat Ayartepe, Lazların yaşadıkları
yerlerin paralel ve meridyenlerini veriyor ve burada yaşayan halka Laz
denildiğini yazıyordu. Uzmanların bilgilerinin refaransıyla, Lazların
yaşadıkları bölge, insanların yaşaması, üremesi ve büyümesi için çok uygun
olduğunu da duyuruyordu. Lazların “Temel Fıkralar”nda söylendiği gibi
olmadığını anlatıyor ve Lazların akıllı ve gözü açık insanlar olduklarını
herkesin aklına sokuyordu. Tarih boyunca çok önemli medeniyetin sahibi olmuş bu
halkın akılsız olmayacağının sebeplerini söylüyordu.
Şehzat Ayartepe, Lazların bir Kafkasya halkı olduğunu, Kafkasya kökenli
olduklarını söylüyordu. Makalesinde Lazların Hıristiyanlığı ile Osmanlı
İmparatorluğu döneminde Müslümanlaşma sürecine ilişkin bilgi veriyordu.
16 Mart 1921 tarihli Türk- Rusya Antlaşmasına ilişkin de bilgi veren Şehzat
Ayartepe, ikiye bölünmüş ve yarısı Türkiye’de ve yarısı Gürcistan’da kalan
Sarp/i Köyünün trajedisinden de duyguyla bahsediyordu. Bir zamanlar aynı köyün
halkı olan Sarplıların, şimdi farklı ülkelerin vatandaşları olduklarından ve
birbirlerine doğum, hastalık, ölüm ve sevinç gibi duygularını şarkılar, ağıtlar
vasıtasıyla duyurduklarının bilgisini veriyordu. Birinci Dünya Savaşı sırasında
Osmanlı Devletinde yaşanan kanlı olaylara ilişkin de kısaca bilgi veren Şehzat
Ayartepe, Lazların Türkiye’nin iyi ve çalışkan insanları olduğunu, Türkiye’yi
seven ve hizmet eden kişiler olduklarını yazıyordu.
Lazcaya ilişkin de yazan Şehzat Ayartepe, Lazcanın Karadeniz Kıyısında Pazar’dan
Hopa’ya kadar konuşulduğunu da söylüyordu.
Laz’ın adını kullanan ve onları akılsız gibi gösteren fıkralardan yana dertli
olan Şehzat Ayartepe, Lazların bu fıkralarda söylendiği gibi insanlar
olmadıklarını ve onlara benzemediklerini yazarak bu fıkraları protesto
ediyordu.
Lazların “Türk” kökenli olmadıklarını gösteren Şehzat Ayartepe, Lazların okumuş
insanlar olarak yaşadıkları ülkeye farklı meslek sahipleri olarak hizmet
ettiklerini yazıyordu. İyi vatanperverler olduklarından da bahsediyordu.
Lazlar, birileri onlara “Laz” adını
vermeden önce de şimdi yaşadıkları eski toprakları üzerinde yaşıyorlardı. Eski
zamanlarda, “Laz” adıyla anılan halk yalnızca bugünkü Türkiye’nin Lazları
değildi. O dönemin Megrelleri de “Laz” adıyla anılıyordu. Onun için Megrel-
Lazlar şimdi Türkiye’de de, Gürcistan’da da yaşıyorlar. Dilleri Lazca da,
Megrelce de yaşıyor.
Türkiye’nin Batı Bölgesinde yaşayan Lazlar, Osmanlı- Rus 93 Harbi sebebiyle
gelmişlerdi. Ancak Doğu Karadeniz Bölgesinde yaşayan Lazlar Kafkasya’dan gelmediler,
yerlidirler. Onun yazdığı gibi değil, Lazca ölü bir dil
değildi. Lazca şimdi de yaşayan bir dildir. 1990’lı yıllardan beri
esen sağlam rüzgâr Lazların kim olduklarını ve Lazcanın nasıl bir dil olduğunu
herkese gösteriyordu.
Makalesinde sübjektif bilgiler olmasına rağmen, bazı doğru ve gerçek bilgileri
vermemesine rağmen, Şehzat Ayartepe’nin makalesi şimdi bizler için çok
önemlidir. Şimdi bizlerin elinde olan kitaplara, o yıllarda Şehzat Ayartepe
sahip olmadığı için; şimdi bizim ulaştığımız bilgilere o ulaşamadığı için;
bizim şimdi sahip olduğumuz algıya o zaman o sahip olmadığı için, bizim şimdi
yaşamadığımız “Soğuk Savaş” günlerinde yaşadığı için, TİP için öyle bir rapor
hazırlamış, sonra da bir gazetede yayınlatmıştı. Kuşkusuz bilemememiş oldukları
ve yazamamış oldukları makalesinin önemini hiç azaltmıyor.
(12. IX. 2006)
[Kaynak: Ali İhsan Aksamaz, “Dil-Tarih- Kültür- Gelenekleriyle
Lazlar”, 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014]
[Önerilen okumalar: Ahmet Tevfik
(Büyük Hasan Rıza Paşa Zâde), (Yayına Hazırlayan: İrfan Çağatay) “Sevgili
Vatandaşlarım Lazlara Ricâ-yı Mahsûsum ve Târihten Şânlı İki Sahîfe”, Lazi
Kültür Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2014; Ahmet Mican Zehiroğlu, “Antik
Çağlarda Doğu Karadeniz”, Chiviyazılari Yayınevi, İstanbul,
2000; Ali İhsan Aksamaz, “Şehzat Ayartepe”, 28. IX. 2006,
circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “Sarp Sınır Kapısı/ Sarpiş Sinorişi
Nek̆na, hopam.com, 13. V. 2006 (“Dil-Tarih-Kültür-Gelenekleriyle Lazlar”, 2.
Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014); Ali İhsan Aksamaz, “Batum-Sarp-Hopa
hattına Milliyet Gazetesi’nin ilgisi”, demokrathaber.org, 28. V. 2012;Bayram
Ali Özşahin, “Sarpişi Lazuri Nenapuna / Lazca Sözlük”, Lazika Yayın Kollektifi,
İstanbul, 2016; Bayram Ali Özşahin, “Sarpi Moleni”, Laz Enstitüsü/
Lazika Yayın Kollektifi, İstanbul, 2020; Bayramali Özşahin, “Sarpi Çkini”,
Lazika Yayıncılık, İstanbul, 2022; İsmail Avcı Bucaklişi, “Laz Müziği: Bireysel
bir keşif [2]”, jinepsgazetesi.com, 1. II. 2016; Murat Ersoy, “İki
Dünyalı Köy: Sarp& Sarpi”, Sima Dergisi, Sayı 3, Sima Laz Vakfı Yayını,
Fotosan Ofset, İzmit, 2001; Mustafa Saadet: “Başıboş hayvanlar
sınırı ihlâl ediyordu!”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr,15 XII 2018;
“Sarp Köyü’nün Trajik Tarihi” (Prof. Dr. Ramazan Özey, “Türkiye’nin Hudutları
ve Hudut İhtilafları”), Avrasya Etüdleri, T.C. Başbakanlık TİKA Türk İşbirliği
ve Kalkınma Ajansı, Sayı 18 / Sonbahar- Kış, Ankara, 2000; Avukat Şehzat
Ayartepe, (Yeniden yayına hazırlayan: Ali İhsan Aksamaz), “Lazların
Etnik Kökeni/ Lazların Tarihçesi”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı
4, Mayıs-Haziran 1994; Yaşa Tandilava: “Müze tarihtir!”,
sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr, 28. I. 2021]
https://www.circassiancenter.com/tr/sehzat-ayartepe/
https://www.circassiancenter.com/tr/sehzat-ayartepenin-makalesine-iliskin/
