20 Şubat 2024 Salı

"TURKİAŞİ NANANENAŞ XAMPOBA"

 


"TURKİAŞİ NANANENAŞ XAMPOBA"

Baba çkimi Faik Aksamazis…

 

GOʒ̆OTKVALE

Nananena, p̆olit̆ik̆uri var adamuri ar tema ren. Murenki; ar nananenaşi oskidu varna moivaruten oğurinu, p̆olit̆ik̆uri k̆adropeşi xes ren. Andğaşakis uk̆oreʒxaloni çkvadoçkva oxoʒ̆onapalepe ixveneren nananena şeni; ağanepe muşiti ixvenen. Ma, akonaşis, tema çkinişa mek̆ireli nananenaşi t̆ermini, Turkias, Turkulişen ekole na iğarğalinen do svaloni na ren majura nananenape şeni vixmar. Turkiaşi nananenaluri temati, dudarot jur p̆eriodi do svalonobaşi k̆eleşen oʒ̆k̆omiluten goşogoru ʒ̆ori iqvasunon mado visimadep. Maartani p̆eriodi geç̆k̆aps 1920-epeşi majurani gverdişen do 1950-epeşakis naqonops. Majurani p̆eriodikti, am tariğişen DSP-MHP-ANAP-şi xeʒalak am nenape şeni irişen çodina donʒ̆urape na doqu, 25 ʒ̆anağani 2004 tariğişakis naqonops. Nananenas, am jur p̆eriodişi doloxendo do svalonobaşi ğocepeşen oğiru, temas t̆et̆eli toliten ožiramu, eya oğiru do olağuşi gzape omralu şeni memişvelasunonan.

Am maartani p̆eriodis, Turkias, omraloba didobaten ndğaluri skidala oskedinu şeni ren; meʒ̆k̆apuraşi ek̆onomiaşi artikartisobape menceloni ren. Xolo am p̆eriodis, muşiuroba muşişi sebebiten ti-muşi k̆ala ren. Am xalikti gza meçaps svalonobaşi oskedinuşa. Emutenti svalonobakti gza meçeren em svalonobaş nananenaşi oğarğalinu tasişen tasişa oemanetu do oçvinuşa. Am svalonobas dobadineri ar berek iguraps xilepeşi coxope; nʒa, mjora, mp̆ula, tuta,  muruʒxepe, dixa, ʒ̆k̆ari; “oncğoroni-uoncğoroni” mtel organepe muşişi coxope; tasi do na iç̆k̆omen oç̆k̆omalepe; omraloba do omralapt̆aşi na ixmarnan alet̆epeşi coxope; na ižiren, na iguren k̆arta ondi; cera, dobadapa, ğura, şkurna, xela, ok̆vak̆ida, qoropa do megabroba, noderi nananenaten. Bere işekilinen nananena muşiten. Geç̆k̆aps muşi gomorgva oçinu, oxoʒ̆onu do ti-muşi ognapus; mxuci meçaps omralus.

1920-oni ʒ̆anapeşi maartani gverdişakis, nananena muşi na uğun ar svalonobas şurepe dibaderenan, skiderenan do ğurerenan. Tasepe naqonerenan. Entepeşi nananena, dibağeren ti-mutepeşi otkuşa dobadapa, skidala do ğuras. Svalonobas arnenaloba, svalonobaşi nananena didobaten menceloni ren. Murenki, 1920-oni ʒ̆anapeşi majurani gverdişen, mtelxolo geç̆k̆aps oktirus. Am oktirobaşi meç̆ireli ç̆viniti berepek
nʒ̆irupan.

Turkiakti coxoşç̆ara na gedvu Lozanişi Akt̆iten, namtini Krist̆iani do Musevurepeşi k̆ult̆uruli hak̆k̆epe içvalinu. Mara Oxenʒaluri İst̆at̆ist̆ik̆işi İnst̆it̆ut̆ik na ixmareret̆u t̆erminiten, İslamuri Armʒikaşi Nenape umanceloni rt̆es. Turkiaşi K̆omunist̆uri Furk̆aşi 1926 tariğoni p̆rogramik aşo ç̆arups nananena şeni: “...TK̆F-k, Xalk̆işi Furk̆ak Muslimani armʒikape meç̆iruten Turki noktu, Krist̆iani do Musevuri armʒikapeti ozuşi p̆olit̆ik̆apeşa k̆arta gzaten nodgitun.... TK̆F-k entepe şeni, huk̆uk̆uşi speros mtelot ar emsaloba; nenape mutepeşi oxmaru do k̆ult̆urape mutepeşi oç̆andu do ogurişi sperope mtelot ar oxoşkvoba... ak̆vandeps. (11. madde)”

MAŽİRALOBAPE

Akonaşis, em p̆eriodis mamgure na rt̆u mitxanepeşi mažiralobapeşen ognapape miğun. Am mažiralepe, am p̆eriodis, skidurt̆es ar svalonobas do nananena mutepeşiti Lazuri rt̆u. 1924-s dobaderi M. Recai Ozguni do 1926-s dobaderi Mecit Çakirusta.

Arkaburi M. Recai Ozgunik antepe zop̆ont̆u: “…Eçidovitoni ʒ̆anapes, nʒ̆opulapes iʒ̆opxinet̆u ʒ̆k̆ondoba do Oʒ̆oranobaşi K̆erk̆eli, Mç̆itatutaşi K̆erk̆eli… steri coxopeten... Entepeş doloxe “Lazuri Nağarğalapanpe K̆ala Ok̆vak̆idinobaşi K̆erk̆eli” yado ar k̆erk̆eli çkva kort̆u. Ma, maotxani do maxutani k̆lasis na vort̆i vaxtis, em k̆erk̆eleşi dudmaxvencoba na p̆eret̆i, komşuns... Am dulya... feidoni rt̆u yado oceruten vikipt̆it. Mamgurepeti, mamgurapalepeti Lazi cincişen rt̆es do Turkuli mutepeşi, meramepe mutepeşi otkus na var dubağut̆u k̆onari ok̆oxveri rt̆u do emuşeni...“

“Lazuri Nağarğalapanpe K̆ala Ok̆vak̆idinobaşi K̆erk̆eli”-s na miğut̆u dulyape çkimiti var oxomaʒ̆onet̆u. Ho, nʒ̆opulas iqu; Lazuri na ğarğalept̆espeşa vuç̆ereğupt̆i, mara oxorişa moptaşi, oput̆eşa eşaptaşi, çkar Turkuli na var uçkit̆u nandidi, p̆ap̆uli, manžageris vunç̆apt̆i. Dulya aşo iqvuşi, mati entepe k̆ala Lazuri bğarğalapt̆i... Ar bereşi jurnunk̆oni omordinus na unç̆asen dido p̆at̆i ar dulya. Emuş met̆a, “Lazuri mo ğarğalapt”- şo otku, “Tkvan p̆ot̆e mo ğarğalapt” şo otkuten artneri mana uğut̆u. Entepes var uçkit̆es çkar mutu nena, Lazurişen met̆a do emuşeni. Aşo ar oteklifu, entepe ğnosi çkimişen goşit̆ilupt̆es do oqvirobaten ižiʒapt̆es. Aya rt̆u ar didi umemskvanoba. Bereluri şuri çkimis na aqvert̆u umemskvanobaloni ognapapek gza momçapt̆u am temapeşi muşenobape oxoʒ̆onuşa, mara var mažiret̆u oxoʒ̆onapaşi gzati. Am tematen ma miğut̆u xali jurnunk̆unoba rt̆eren steri, bžiropt̆i. Edo aʒ̆i na mşuns k̆onari, oncğore maqvet̆u do mepç̆irdut̆i.”

Art̆aşenuri Mecit Çakirustakti aşo miʒ̆umernan: “…1930-oni ʒ̆anapes, geç̆k̆apuronişi gamantana… maqu. Nʒ̆opulas, Lazuri oğarğalu uşinu rt̆u. Xvalot nʒ̆opulas var, nʒ̆opulaş galeti var iğarğalinasunt̆u. Aya oguru şeniti, namtini mamgurepeşen mitxanepe kort̆u. Mamgurapalek, Lazuri na ğarğalapt̆u mitxanepe ožiruten ti-muşişa entepeşi coxope na nuğapt̆u berepes baxşişi meçapt̆u do mamgurepeşa mxuci meçapt̆u maispionoba şeni. Lazuri na ğarğalapt̆u mamgurepe baxupt̆u mamgurapalek, xolo mamgurepes na oxvenapapt̆u txiriş ncaşen noxvene ç̆epxepeten xeşgurepe çkinis geçapt̆u varna k̆itepe çkini ok̆omk̆atupt̆u do eşo buʒxape çkini cedveliten zap̆up̆t̆u. Am gza do oğodapek na domixvu psikologiuri zararepeten mtel skidala çkimişi morgvali qal-gelakteri dopskidi do k̆abaxat̆onoba do xark̆oba mtel vaxtis maqvasunt̆u. Var momaçitinasunt̆u…”

1939-s dobaderi Xopuri Munir Yilmaz Avciş goşinupeti aşo ren: “... Nʒ̆opula na goinʒ̆k̆u ndğas, mamgurapale çkinik nʒ̆opulas Lazuri oğarğalus uşinu na gedvu k̆ala oğarğaluşi xali domik̆vatines. Mara şuri oşvanuşi orapes, mamgurapaleşen mendra na vort̆it sotxanepes Lazuri mağarğalet̆es tol-gonʒ̆k̆imerot… Tabi em oras mamgurapalek na noç̆opu mamgurepesti ceza niçinet̆u, omt̆inuşi gza var t̆u. (...) Am didi ok̆vak̆idinaşen mamgurapale gecgineri na gamaxtuşi otku var dvaç̆irs elbet!

1944-s dobaderi Viʒ̆uri Nurdoğan Demirikti aşo ç̆arups em ʒ̆anape şeni: “…Em ʒ̆ana çkimis, var miçkit̆u Lazurişen met̆a nenapeti na rt̆u. Lazuri var bğarğalamint̆u mara em oras mu nenaten bğarğalamint̆u?! Varna mamgurapale çkinik na ğarğalapt̆u nenaten-i bğarğalamint̆es. Çkimi toliten, mamgurapalepek dido mskva ğarğalapt̆es Turkuli nena. Gonʒ̆k̆imerot ptkvana, toli domiskidut̆es. Murenki em nenaşen çkim na miçkit̆es tkvalape var t̆u vitişen met̆a. Edo aşopeten am dulya muç̆oşi naqonasunt̆u? Em vaxtepes, çkini şeni “Lazuri mo ğarğalapt” şo otku, “P̆ot̆e mo ğarğalapt” -şo otkuten artneri mengapobas rt̆u. İptineri vaxtepes nenape çkini domink̆ileret̆es. Unenoni kodopskideret̆it. …“

AR P̆ART̆İURİ DİKT̆AT̆OROBA

Svalonoburi ar nananenas nodgitu şeni na ixvenen do entepes na nungaps majura adamuri suçepe na qvespek, am guramoba (CHP) Xalk̆işi Resp̆ublik̆uri P̆art̆iaşi ar p̆art̆iuri dikt̆at̆orobaş oktaluşi gagnapaşen kožires. (CHP) Xalk̆işi Resp̆ublik̆uri P̆art̆iaşi dikt̆at̆orobas, ndğaluri skidala oskedinu şeni na ren meʒ̆k̆apuraşi ek̆onomiaşi artikartisobape menceloni na ren do çkvadoçkva nenape na iğarğilenet̆u raionepes, naʒionaluri indust̆riaşi k̆ap̆it̆alist̆uri omraluşi artikartisobape do k̆idalapes gza var naçinu. Svalonuri omraluşi artikartisoba var açodinu. Am muşenobatenti nenaluri do k̆ult̆uruli çkvaneroba var atiru ar Ğormoturi yeç̆k̆odinuşa. Mara nenaluri do k̆ult̆uruli çkvaneroba, Ğormoturi na var t̆u ar gzaten, yani ofiʒialuri ideologia do ofiʒialuri ist̆oriuri tezepeten mek̆arbinu doʒadu. Akonaşis, jur CHP-uri dep̆ut̆at̆epeşi simadape meçamu minon tkvanda, am p̆art̆iaşi simadape na meğalups.

Antepeşen iptineri ren CHP-şi Manisaşi dep̆ut̆at̆i M. S. Toprak. 1938-şi ʒ̆anas na meçu k̆anoşişi p̆roekt̆iten beciti ar misali ʒ̆opxups. Am p̆roekt̆is unt̆u, Turki dobadonamşinepek gale mteloras Turkuli ğarğalas varna 1 ndğaşen 7 ndğaşakis xapisi do 10 k̆orişişen 100 k̆orişişakis geç̆arelişi ceza niçinas. Antepeşi dip̆lomapesti xe gidvinasunt̆u do hekimoba, mamgurapaloba varna magazetaloba var axvenasunt̆es. Ceza oqopinot na ik̆orobinasunt̆u geç̆arelepeşen ar finç̆ati maixbarepeşa niçinasunt̆u mukafati oqopinot. Xolo am p̆roekt̆iten, Turkuli na var uçkit̆u Turki dobadonamşinepe mecburi rt̆es Turkuli oguruşa ar ʒ̆anaşi doloxe. Varna Turki dobadonamşinobaşen geit̆k̆oçinasunt̆es.

CHP-şi Ant̆aliaşi dep̆ut̆at̆i R. Kaplanikti Meclisis aşo ğarğaleret̆u: “... Namtini mitxanepe dido uoncğoroni oğoduten Turki milleti var şinupan. Oxoris na unonan nenaten ağarğalenan. Mara çkvalepe na renan sotxanepes… namtini Turki dobadonamşinepek na ğarğalapan nena Turkuli var ren. Ey dobadonamşine, egere Turki dobadonamşine rena, Turkişi nena şini. Si na dodgitur sotxanepes na renan Turkepesti guri mo noç̆vap …”

P̆olit̆ik̆uri avt̆orit̆e na okaçaps CHP-şi ar p̆art̆iuri dikt̆at̆orobak Turkiaşi nananenape var şinu do antepeşi mek̆arbinu şeniti, k̆arta gza doʒadu. CHP-şi 9. Biuroşk̆elen, 1940-omi ʒ̆anapes ʒ̆opxineri ar rap̆orik xvala am nenapeşa nam toliten na iʒ̆k̆edinet̆u k̆aixeşa var oʒ̆iraps, p̆olit̆ik̆uri avt̆orit̆eşi am nenape şeni na rt̆u, gagnapa muşiti mk̆ulot oxoʒ̆onapaps. Am rap̆orik, nananena mutepe Turkulişen met̆a na rt̆u, murenki ç̆it̆a k̆erk̆elot na skidunan Muslimani dobadonamşinepe şeni ambari meçapt̆u. Mtelot na skidurt̆es şeni, ti mutepeşi nena do adetepe çumert̆es am k̆erk̆elepe işinet̆u p̆ot̆enʒiuri oşkurinoba. Mesela; Lazepe, sinorepeşi ğvarepeşen doloxoni t̆erit̆oriapeşa dobarginu, mtelot oskedinu mutepeşi geğobu, aya var iquk̆on na, irişen xampa do meçamura oput̆epeşen geç̆k̆uten akonaşepes oşişen jurneçidoviti nispet̆iten Turkepe dobarginu do nʒ̆opulapeşi gonʒ̆k̆u şeni ğnosi niçinet̆u.

Murenki am ʒ̆anapes, Turkuli nenati, ti muşişi nananenati k̆aixeşa çkineri, ti muşite meqoneri, ti muşi k̆ala moʒ̆qvineri, gomorgva muşi k̆ala uderdoni, na mrakups, cank̆ap̆et̆i do xelineri dobadonamşine konamrat̆u; andğaneris na var nungapt̆u ar dobadona konak̆idunat̆u. 1 ʒ̆anağani 1929 tariğis oxandus na geç̆k̆u Milletişi Mektebepeten ar gza konamrinat̆u. Amuşen met̆a; em p̆eriodis aliansi çkini na rt̆u Sovieturi dobadonaşi mxuci konaç̆opinat̆u. Sovieturi dobadona k̆ala, çkini dobadonasti na iğarğalinen Abazuri, Adiğuri, K̆abardayuri, Karaçay-Balkaruli nena, Osuri, Çeçenuri, İnguşuri, Avaruli, Lazuri do çkva. Ağan Ç̆areli Nenapeten, ndğažireroba na uğut̆u Sovietepeşi omxvacu dido fursat̆i rt̆u Turkiaşi nananenaluri derdi olagu şeni.

1950: AĞANİ AR P̆ERİODİ

CHP-şi ar p̆art̆iuri dikt̆at̆orobak, soʒialuri skidalaşi k̆arta speros k̆ut̆ali yarapes nusebebu. Eşoki, 1950-s xeʒala muşi na gondunu CHP-k xalk̆obaş şuris na nusebebu yarapek ok̆uleni p̆eriodepesti p̆olit̆ik̆apes gza meçu. CHP ok̆uleni p̆eriodis, am yarapeşen namtinepe ok̆au şeni gza igorinu nati, nananenaşi tema çkar var iğarğalinu, ğnosis var moxtu; var imancelinu. Majurani kianuri lima şk̆ule na geç̆k̆u ağani ok̆elenoba do ok̆uleti na moxtu qini limaşi p̆eriodik soʒialuri xuras na qu yarape oşinaxuten var doskidu; am yarapeti nuk̆ut̆alu; ağani yarapesti nusebebu.

ʒ̆oxle oxtimus na geç̆k̆u armʒikaloni indust̆ria do xalk̆is meçamu na unt̆u arabesk̆uri k̆ap̆it̆alist̆uri skidalaşi gza k̆ala artot; omraluri, k̆ult̆uruli do nenaluri doloxoskidinobape na çumert̆u do entepe k̆ala muşi naqonobaşa gza na meçapt̆u svalonobapeti, na dodgiturt̆es raionepeşi muşiurobapeten, k̆ap̆ineri varna armʒika k̆ap̆ineri ar ok̆oxvuşi p̆eriodis amaxtes. Am svalonobapeşen dulya, cansağoba do ok̆au şeni didi noğapeşa oxtimu-moxtimupe manžinuşi; am svalonobapes Turkuli ok̆itxu-oç̆aruşi nispet̆epe mağalinuşi; gazeta, radio do t̆eleviziapeşi ç̆andinapek imçiranuşi, svalonobapeş goşabginuşi p̆roʒesi na rt̆uşen met̆ati işurisanu. Am goşabğupekti nananenapeşen omendranu, nananenapeşi ondğuluşi p̆roʒesi nusebebu. Ar nananenaşi mağarğalepeşi nak̆onoba do na iğarğalinet̆u raionişi indust̆rialuri t̆erit̆oriaşa na uğut̆u mendranoba varna xolosonoba, em nenaşen omendranu do ondğuluşi dereces nusebebu. Umosi ç̆it̆a doç̆k̆indinoni, dido mogapa do soʒialuri hak̆k̆epe na oxaziru modernuri skidala k̆ala oçinuk, svalonobaşen arşvacis moçituten didi noğapeşa oxtimuşi p̆roʒeşi oşurisanuten var doskidu, svalonobasti svalonobaşen moçitu steri ar p̆aradoksuli xali yoçkindu. Şurik; na dibadu, na omralu, na dižğu, Ğormoturi skidala k̆ala na ok̆oik̆atu, na oxvaʒ̆onu do na isimadu steri var, çxant̆eroba muşis toli na uğut̆u mara mu na ort̆u, na var uçkit̆u ar skidalas menç̆inu k̆ala ibodert̆u. K̆ap̆it̆alizmak aya oʒ̆irapt̆u; şuri amus nimʒxinasunt̆u. Modernuri skidalas menç̆uşi gagnapak şuris nutetik̆u astaxolo svalonobaşen moçitus. Umuteloba muşişi sebebi şeniti, na iskedinen svalonobaşi ek̆askinobaşi sebebi şeniti, Mp̆olişa umenç̆uten astaxolo “didi k̆oçi” uoqopinuşi sebebi şeniti, žiropt̆u muşi nananena bekiti k̆oçik. Murenki Mp̆olis var aqvasunt̆u k̆oçis ar sapulati.

Amusteri ar p̆roʒesişi doloxendo gamaxtuten, qini limaşi çodinas, 1991 ʒ̆anaşi çodinapas ninç̆işinu. Aya rt̆u ağani ar p̆eriodişi geç̆k̆ala. Am oraşakis oskedinus gecgineri nananenape xoloti koren na; xoloti mağarğale mitxanepe uqonunan na do k̆ap̆et̆i dobadonaşskirepe uqonunan na, işinaxinenan, ipukirinenan do moxtasneri ndğalepeşa itirinenan.

TURKİAŞİ NANANENAPE

Turkuli ren çkini ok̆ootkuşi nena ndğaluri skidalas. Turkuli rt̆u ok̆otkuşi nena Osmanuri dobadonasti; Krist̆iani, Musevuri varna Muslimani dobadonamşinepek Turkuli k̆ala ti-mutepeşi nananenapeti ğarğalapt̆es; ixmart̆es. Dido nananenaloba duskidu Turkiaşi Resp̆ublik̆as Osmanuri dobadonaşen.

Andğaneri ndğas ʒ̆orot var maçkinenan entepeşi nak̆onoba. Mara, dobadona çkinis vitepeten nananena iğarğalinen ya otku çilata var iqven. Ak̆o nena na iğarğalinen dobadonas, ofiʒialuri k̆idalapekti var qves; var ikipan am nananenapeşi originali mat̆eriali ok̆orobuş dulyape. Emuşen met̆a; Turkias na iğarğalinen nananenapeşi envant̆eruli dulyape na ikips ar k̆idalati var ren. P̆olit̆ik̆uri xemoşletinobaşi gagnapa aşo iqvaşi, k̆ai guroni mitxanepek am speros na ikipan xvenape fant̆aziaşen met̆a mutu var iqven; entepeşa int̆eresi var iqven ve mutuşati mxuci var meçaps. Am xvenape mutepeşi, reakʒionerepeşk̆elen mt̆erobaten na işinenti, mo gomoç̆k̆ondan. Turkiaşi nananenapeşa, užiroba do jurp̆icinobapeten na nidgitinen, gurişç̆viniten bžiropt.

Andğa na moptit p̆unkt̆is, Turkiaşi nananenape ar uçkinobaşi doloxe renan, irk̆ele mutepeşiten. Am uçkinobaşi dudari muşenoba, mana mo bgorat, tema şeni p̆olit̆ik̆uri xemoşletinobas na uğut̆u çilata gagnapa ren geç̆k̆alaşen doni. Majura k̆ele, çkvadoçkva ʒiviluri iniʒiat̆orepesti var nanç̆ines, na dvaç̆irs steri, nananenaşi temaşa do var ažires feidoni gzalepe emuşa. Tema, çkvadoçkva k̆elepe muşi k̆ala artot var naʒ̆oneren; var naʒ̆onen. Am oʒ̆onobapeşa na nodgitun irişen beciti ondi soti, p̆olit̆ik̆uri xemoşletinobaşi gagnapa do k̆anonuri ğoberepe var ren. Gurozdoba didobaten nananena na iʒ̆onen t̆erminepeşen gamulun. Turkiaşi nananenapeş temaşa ar gza na var ižirinuşi dudari muşenobape, ar k̆eleşen p̆olit̆ik̆uri xemoşletinobaşi ginže p̆eriodoni do negat̆iuri gagnapa do xoloti muşi na elabars ixi, ar k̆eleşen am muşenobaten nananenaşi temas inst̆it̆ut̆iluri k̆ult̆uruli ar gagnapa ugamaxtimu, ar k̆eleşen p̆roblema ʒ̆ori t̆erminepeten uʒ̆onu, renan. Gza na var ažirinuşi arçkva muşenobati, k̆arta nananenas artneri toli do ğirsobaten na var oʒ̆k̆en, Turkulişi gale ar nananenaşi dudoçvaloba na ikips namtini ʒiviluri iniʒiat̆orepeş nananenaşi şovinist̆oba ren. Ar nananena na uçkinşi iddiaten am nenaşi madudoçvalobaten na içinen namtini mitxanepekti Turkiaşi dido nenalobaşa na dodgitun irişen seriozuli ar teri ʒ̆opxupan. ʒ̆ori nenaten, nananenape oçvalu, oşinaxu, opukirinu do moxtasneri tasepes k̆idalaten naşkvu steri ar vizia do misia var uğunan entepes; entepek tema ixmarnan mtelot çkvadoçkva xalepeten. Majura k̆ele, nananenaşi tema iğarğalaşi, amusteri ok̆oxtalapes icoxinen, p̆olit̆ik̆uri xemoşletinobaşa na nodgitun gagnapa mutepeşiten na içkinen, temaşi k̆idemoni namtini maak̆ademepek galendo moxtimeri t̆erminepe oxmaruten, Turkulişa gokteri t̆ekst̆epeşen na ezdu ginže burmepe do umoxva misalepe ožiruten, nananenaş temaşi gomorgvas ekolen-akolen oxtimu-moxtimuten; temaşi oʒ̆onu do gza oʒ̆irus var umxvacupan, ğnositi umosi noşaşupan. Speros oxandu entepes çkar var gvaşinenan.

(DİE) Xeʒalaşi İst̆at̆ist̆ik̆aşi İnst̆it̆ut̆işk̆elen ambarepe na ignapinu çodina nak̆onobaşi ok̆oroʒxu 1965-s xveneri ren. Turkias na iğarğalinen nenape eşo ik̆lasifiʒireret̆u:

A. Turkuli
B. “İslamuri Armʒikobaşi Nenape”: Abazuri, Acemuri, Arabuli, Albanuri, Boşnak̆uri, Ç̆erk̆esuri, Kortuli, Kurduri, K̆irmancuri, K̆irdaşuri, Lazuri, P̆omak̆uri, Zazuri
C. “Majura Armʒikobaşi Nenape”: Somexuri, Yahuduri, Urumuri
D. “Anglosaksuri Nenape”: Germanuri, Flamuri, İnglisuri
E. “Latinuri Nenape”: Fransuli, İsp̆anuri, İt̆aliuri
F. “Slavuri Nenape”: Bulgaruli, Çexuri, Xirvaturi, İsveçuri, Lexuri, Romenuri, Rusuli, Sirburi
G. “Majura Nenape”: Na var içkinenpe

DİE-k “İslamuri Armʒikobaşi Nenape” na gedvu nananenapeş galeti, majura nananenape koren yado otkuşi vore. Turkias xveneri nak̆onobaşi ok̆oroʒxinupes p̆ot̆e uşinu, ma na mşuns nananenape aşo ren: P̆ont̆usuri, Xemşinuri, Ubixuri, Vainaxuri (Çeçen-İnguşuri), Asetinuri (Osuri), Avaruli, Lezguri, K̆umuk̆uri, Gazi K̆umuk̆uri (Lak̆uri), Darguri, Karaçay-Balkarialuri nena, Uyguruli, Tataruli, K̆irgizuri, K̆azak̆uri, Ozbek̆uri, Nogayuri. Antepeşen met̆a artneri ç̆ara na paups Suryanuriti mo gomoç̆k̆ondut̆an.

EDO ANDĞANERİ NDĞAS

Qini limaş k̆uleni p̆eriodis, dobadona çkinişi nananenaş temaşi oʒ̆odu do olağus mxuci na meçasenşi simadaten, Gulvaluri nenapeşen uk̆oreʒxu st̆at̆ia do svara gokteri ren Turkulişa. Mara mu gurişç̆vinişxali renki, ofidi p̆aminonan yado, tolis zarari niçinu; dido p̆at̆i goktirobapeten uk̆oreʒxu umoxva t̆ermini varti artnerot vartiti gokterot kamaxtu Turkulis.

Nananenaşi oʒ̆odobapes am t̆erminepe bžiropt didobaten. T̆erminepeşi ont̆aleroba ižiren. “Gamantana”-i? “Dogurinu”-i? “Oguroba”- i? “Gamantana-oguroba”-i? “Nana nena”-i? “Nananena”-i? “Nananenaten oguroba”-i? “Nananenaşi gamantana”-i? “Nananenaten gamantana-oguroba”-i? “Nananenaşi gamanta-oguroba”-i? “Svalonuri nena”-i? “Muşi mağarğalepe (umosi) armʒika na renan nenape”-i? “Etnik̆uri nena”-i? “Turki dobadonamşinepeşi ndğaluri skidalas t̆radiʒiulot na ixmarnan çkvadoçkva nena do dialekt̆epe”i? Çkvadoçkva nena do dialekt̆epe”-i? “K̆evmişi nena”-i? “Armʒikobaşi nena”-i? “Raionuri nena”-i? “Majura xalk̆epeş ti-mutepeşişi nenape”-i? “Raionişi nena”-i? “Raionis nak̆onobaten dido na renanpeşi nena”-i? “Raionişi nananena”-i? “Uşinu nananenape”-i?

Tema çkini na ren nenape meğiru şeni, “Turkulişi Gale Nananenape”, am nenapes mxuci meçamu şeni na ixvenen dulyapesti “Nananena Dogurinu”, “Nananena Oguruşi Hak̆k̆i” steri t̆erminepeşi oxmaru, ʒ̆ori ren yado vicer; aşotenti ixmarinas yadoti gza voʒ̆irap.

Avrop̆aşi Artobas oxomç̆k̆inuşi p̆eriodis DSP-MHP-ANAP-şi xeʒalak na noxaziru “Çkvadoçkva k̆anonepes ktiroba oxvenu şeni k̆anoni (K̆anonişi nomeri: 4771; Ok̆abuluşi tariği: 03.08.2002- Ofiʒialuri gazeta: 09.08.2002- 24841) oxandus na kogeç̆k̆uş k̆ule “Turki dobadonamşinepek ndğaluri skidalas t̆radiʒiulot na ixmarnan çkvadoçkva nena do dialekt̆epeşi oguroba şeni oktaluroba” (Ofiʒialuri gazeta: 20.09.2002- 24882) do “Turki dobadonamşinepek ndğaluri skidalas t̆radiʒiulot na ixmarnan çkvadoçkva nena do dialekt̆epeten na ixvenasunon radio do t̆eleviziapeşi ç̆andinape şeni oktaluroba”ti (25.01.2004 -25357) oxandus kogeç̆k̆u.

Ho, aya rt̆u k̆ai dulya. Mara, am dulya samimurot uxveneri astaxolo oxoiʒ̆oninu “Turkulişi gale nananenape” var mara “Turki dobadonamşinepek ndğaluri skidalas t̆radiʒiulot na ixmarnan çkvadoçkva nena do dialekt̆epe” steri ar t̆ermini oxmarinuk, temas nam toliten na oʒ̆k̆ert̆esşen mçire ambari meçaps. Mç̆ipe voʒ̆k̆edat na, “Şuris dogurinu” var “Şurişk̆elen ogurinu” yado ar t̆ermini ixmarineren. Aʒ̆işakis misalepe muşi na goʒ̆irit dulyape do uşinupeş k̆ule “Şurişk̆elen muşebura ogurinu” muç̆oşi iqvasunon? Aşo do amusteri k̆itxvalape doskidun ucoğaboni. Am nananenape k̆ala artot na ixmarinen “nena” do “dialekt̆i” munoren? Ar nananena şeni, nena varna dialekt̆i ren yado mik gonk̆vatasunon?

DSP-MHP-ANAP-şi xeʒalak nananena şeni k̆anoni do oktalurobas na qu ktirapaş k̆ule TRT-k, xvala Boşnak̆uri, Arabuli, K̆irmancuri, Ç̆erk̆esuri do Zazuri radio do t̆eleviziaşi ç̆andape na qvasunt̆u, ignapinu. Xuti nananenaten radio do t̆eleviziaşi ç̆andinapek kogeç̆k̆u Boşnak̆uri nenaten, 7 Pukrik̆a 2004 Tutaçxas. Xveneri ofiʒialuri ognapaşi tkvalaten, Boşnak̆uri, Arabuli, K̆irmancuri, Ç̆erk̆esuri do Zazuri rt̆u nananenape, namupeten TRT-k meqonerot ç̆andinasunt̆u. TRT-şi am nananenapeten ç̆andinapes dvaç̆irs k̆rit̆ik̆ape, entepeşi t̆ekst̆epe şeni; entepeşi vaxti şeni; na iç̆andinen saat̆epe şeni do çkvadoçkvalepe şeni. Mara irişen ʒ̆oxle beciti tema ren, na iç̆andinasunt̆u nenapeşi nak̆onoba muşeni xuti na rt̆u. TRT-k nam zomaten gonk̆vatu K̆irmancuri, Zazuri, Boşnak̆uri, Arabuli do Ç̆erk̆esuriten oç̆andu şeni? Aya var maçkinenan. TRT-k DİE-şi rezult̆at̆epeten am nananenapeten oç̆andus gonk̆vatu yado isimadinen. Nananenape şeni k̆itxvalape, irişen çodina 1985 şi nak̆onobaşi ok̆oroʒxus k̆itxeri na ren, miçkinan. DİE-k, nananenapeşi mağarğalepe na ognapu nak̆onobaşi ok̆oroʒxu 1965-s xveneri ren. 2000 şi ʒ̆anas na ixvenu nak̆onobaşi ok̆oroʒxusti, nananena şeni k̆itxvala na var ik̆itxu şeni; TRT-k 1965 şi nak̆onobaşi ok̆oroʒxus oʒ̆k̆edu-i? Aʒ̆i ar kobžirat 1965 şi nak̆onobaşi ok̆oroʒxuşi rezult̆at̆epes: Nananena do majurani nena, Boşnak̆uri nena 57.209 şurik; Ç̆erk̆esuri 106.960 şurik do Arabuli 533.264 şurik ğarğalapt̆u. Xolo artneri ʒ̆anaşi rezult̆at̆epeten Lazuri 81.165 şurik; Kortuli 79.234 şurik; P̆omak̆uri 57.372 şurik; Albanuri 53.520 şurik do Abazuriti 12.399 şurik nananena varna majurani nena oqopinot ğarğalapt̆u. Am k̆oreʒxalapek moʒ̆irapan, TRT-k na var oʒ̆k̆edu am nenapes, entepeşi mağarğalepeşi nak̆onobaten. Emoras TRT-şi zoma mu rt̆u? P̆ot̆e var magures eya. Egere TRT-k Anatoliaşa emigrant̆ia nenape, yani Boşnak̆uri do Ç̆erk̆esuris oʒ̆k̆eduk̆on na, majura emigrant̆i nenape na renan Abazuri, Albanuri do P̆omak̆uristi oʒ̆k̆edasunt̆u. Egere TRT-k Anatolias ist̆oria k̆onari mcveşi svaloni nenape, yani K̆irmancuri, Zazuri do Arabulis oʒ̆k̆eduk̆on na, Lazuri, Kortuli do çkva. nenapesti oʒ̆k̆edasunt̆u.

TRT-k am xuti nenaten na ikips ç̆andinapas dvaç̆irs k̆rit̆ik̆ape çkvadoçkva k̆elepeşen. Am ç̆andinape beciti renan, p̆olit̆ik̆uri xemoşletinobak am nenape na içinops şeni. Murenki, TRT-k var oʒ̆k̆ederen ar toliten mtel nenapes. TRT-k na doqu am jurnunk̆unoba do na var žiru majura nananenape şeni xoloti mutxanepe oxvenu isimadasunon na, çkinden mxuci na žirasen steri, Xemşinuri şeni Somexuri; P̆ont̆usuri şeni Grek̆ialuri; Vaynauri (Çeçen-İnguşuri), Avaruli, Lezguri, K̆umuk̆uri, Gazi K̆umuk̆uri (Lak̆uri), Darguri, Karaçay-Balkarialuri nena, Tataruli, Nogayuri do Ç̆erk̆esuri şeni Rusiaşi Federaʒiaşen; K̆irgizuri şeni K̆irgizist̆anuri; K̆azak̆uri şeni K̆azak̆ist̆anuri; Ozbek̆uri şeni Ozbek̆ist̆anuri; Uyguruli şeni Çinuri; P̆omak̆uri şeni Bulgarialuri; Acemuri şeni İranuri; Arabuli şeni Surialuri; Albanuri şeni Albanialuri; Kortuli, Lazuri, Osuri do Abazuri şeni Kortust̆anuri lingvist̆epeşen do radio do t̆eleviziaşi map̆rogramepeşenti mxuci ažiren.

GZA Oʒ̆İRAMUPE

Temaşa k̆elenari na ren pondi, k̆erk̆eli do şurepekti na ak̆atasunon avt̆onomiuri ar muşiuroba na uğun ar “Nananenape Op̆lanuşi K̆idala”s şkaguronot am dulyape aktalen. Nananenape şeni na ixvenasunon mtel dulyape ar xeşen na oktalasen aşo ar k̆idala irişen ʒ̆oxle oʒ̆opxinuşi ren. Am k̆idalak nananenape şeni, demok̆rat̆iuri guroni do matelafiuri generaluri ar oktaluroba oxaziruşi ren. Amutenti, nananenaşi tema k̆aixeşa na oxuiʒ̆onen do çkini na ren t̆erminepeten oʒ̆odinuşi ren do am sperosti ar lit̆erat̆ura oʒ̆opxinuşi ren.

ʒ̆oxlenobaten, Turkiaşi majura nananenapeşi envant̆eri oxvenuşi ren. Aya ixvenet̆aşi, xvala Turkuli nena k̆ala çkar mzaxaloba na var uğunan nenape var, Azeruli, K̆azak̆uri, K̆irgizuri, Ozbek̆uri, Tataruli, Uyguruli steri nananenapesti oʒ̆k̆omiluşi ren. Miçkinan, nak̆onobaşi ok̆oroʒxupeşi çodinapes coxo mutepe na molişinen nananenapeşen minimurot jur faralobaten nananena Turkias iğarğalinen; entepe, coxo mutepeten do na ixmarinen raionepeten oç̆aruşi ren. Na iʒ̆opxasunon k̆omisiapek am nananenape şeni Latinuri alboniten albonepe oxvenuşi renan. Meqonerotti, iptineri dulya oqopinot minimurot viti şilya tkvaloni ar Turkuli leksik̆oni oʒ̆upxinuşi ren do emutenti, am nananenapeşi leksik̆onepe oʒ̆opxinuşi renan. Am leksik̆onepe (çkva albonepeti uğunan na, emuk̆ala artotti) Latinuri alboniten gamaçkvinuşi renan. İptineri et̆ap̆is, geç̆k̆apuroni nʒ̆opulaşi maartani k̆lasişi mamgurepeşi xalepeşa moxva p̆aramitepeşi svarape do ğaraşi filmepe, radio do t̆eleviziaşi ç̆andinapesti na axmarasunon ar xalis oxaziruşi renan. Mtel antepe k̆ala artot, am nananenape şeni am dulyape na qvasen, yani; p̆aşuraşi svarape, geç̆k̆apuroni mamgurepeşi xalişe moxva “soʒialuri çkinape” do “fenişi çkinapa“ steri svarape, ğaraş filmepe, teat̆ruli xvenape, radio-t̆eleviziaşi p̆rogramape na xazirasen, ognapasen gazeta do jurnalepe na gamoçkvasen p̆ersonelişi oguroba şeniti gza meçamuşi ren. Am p̆ersonelişi oguroba, am nenape şeni do/varna dulyape na ikips manžageri dobadonapeşi ak̆ademiuri p̆ersonelişenti feide ižirinasunon.

P̆ersonelişi oguroba şeniti, ç̆areli, audiovizualuri, k̆arta mat̆erialişi oxazirinus na dvaç̆irs mtel xarcepeti, tabi am dulyas na oʒ̆k̆edasen oxenʒaluri k̆idalapeşi biucet̆işen meçamuşi ren.

ÇODİNA TKVALA

Am nananenape, 1950-epeşakis didopeten Turkiaşi namtini t̆erit̆oriapes ti-mutepeşişi svalonobas iğarğalinet̆u, mara andğaneri ndğas, aşo-eşo Turkiaşi mtel sotxanepes iğarğalinenan. Mu iqvas na iqvas; am xalis oʒ̆k̆omiluşi ren. Am nananenapeşi tema iğarğalasşi, namtinepe am nananenape “sep̆arat̆ist̆obaşi” sebebi yado ognapuşi derdis renan. Namtinepekti ikipan nananenaşi k̆rit̆ik̆ape “Kurduri”ten. Am nananenape sep̆arat̆istobaşi sebebiti var ren, “Kurduri” Turkiaşi ar teri nananenati var ren. Nananena, 1930-oni ʒ̆anapes, didopeten p̆edagogiuri ar tema rt̆u. Mara andğaneri ndğas, hem xolo ar p̆edagogiuri p̆roblema hemti adamuri hak̆k̆epeşi tema ren. Aya na gorups dobadonamşinepeşa meçamuti soʒialuri oxenʒalaşi beciti dulyapeşen ar teri ren. Şilyapeten ar mcveşoba na uğun do çodina otxoneçi ʒ̆anas na žires p̆at̆i xalepe do xolo, andğaneri ndğaşa moxtimus gecgineri na renan am nananenape, ginon na, oşi k̆oçoni ar oput̆es iğarğalinas, ginon nati, emuşen met̆a k̆oçişk̆elen namtini svalonobas varna goşobğerot dido mçire t̆erit̆oriapes iğarğalinas, artneri ğirsobaten moxtasneri ožiruşi hak̆k̆i uğunan.

FEİDE ŽİRELİ DUDARİ ODUDEPE

- Akar, Ridvan (1998): “Ar Burok̆rat̆işi K̆exanet̆i Varna Ar Ofiʒialuri T̆ekst̆is P̆lanoni Oturkuşi P̆eriodi”, Birikim, nomeri 110, Gamamçkumala Birikim, Mp̆oli.
- Aksamaz, Ali İhsan (2003): “Yulva Uçazoğaşi T̆erit̆orias Ofiʒialuri Blok̆ada, 1. Gamiçkva, Gamamçkumala Sorun, Mp̆oli.
- Aksamaz, Ali İhsan do majurape (2005): “Nananenaten Gamantana do Armʒikobaşi Hak̆k̆epe, 1. Gamiçkva, Gamamçkumala Sorun, Mp̆oli.
- Aydin, İsmail (1997): “P̆olit̆ik̆uri P̆art̆ia do Xeʒalaşi P̆rogramapes Gamantana- Oguroba& Mamgurepale (1908- 1997), 1. Gamiçkva, Gamamçkumala Eğitim Sen, Seria Akt̆ualuri P̆roblemape, Ank̆ara.
- Avci, Yilmaz (2002): “Muç̆oşi Vigurit Turkuli?”, Gazeta Yeni Kafkasya, nomeri 3, Mp̆oli.
- Bul, Melahat (2000): “Lazuriten Ok̆vak̆idinobaşi K̆erk̆elişi Dudmaxvencobaşen Lazuri K̆ult̆uraşi Goşogoruşa Na Nunç̆işun Ginže ar Gza: M. Recai Ozgun“ Mjora, nomeri 1, Gamamçkumala Çiviyazilari, Mp̆oli.
- Demir, Nurdoğan (21.02.2007): “Hayde Biga Ezdi Jile Bulurt”, lazuri.com
- Dundar, Fuat (1999): “Turkiaşi Nak̆onobaşi Ok̆oroʒxus Armʒikape”, Gamamçkumala Doz, Mp̆oli.
- “Cuma muşişi sapulas Lazuriten ç̆areli kva gedvu” (30.11.2007): pazar53.com
- “Misia çkini” (2006): kolkhoba.org
- Ozgun, M. Recai (2003): “Nʒ̆opulas Lazuri na ğarğalapt̆upe k̆ala ok̆vak̆idaşi k̆erk̆elis vort̆i”, Gazeta Yeni Kafkasya, nomeri 8, Mp̆oli.
- Turkiaşi Maixtilale Madulye do Oput̆arişi P̆art̆iaşi Davaşi Dudoçvala (1974): 1. Gamiçkva, Gamamçkumala Aydinlik, Mp̆oli.
- “TBMM-k ik̆abulu Lazuriten ç̆areli arzuxali memʒxanerot” (16.12.2006): Faik Aksamazişi arzuxali, Gazeta Star.

 


"TÜRKİYE'NİN ANADİLİ ZENGİNLİĞİ"  




Babam Faik Aksamaz’a…

 

GİRİŞ

Anadili siyasî değil, insanî bir konu. Ancak; bir anadilinin yaşaması veya yok sayılarak yeryüzünden silinmesi siyasî kadroların sorumluluğundadır. Bugüne kadar birçok anadili tanımı yapılmıştır; yenileri de yapılabilir. Ben, burada, konumuz ile bağlantılı anadili terimini Türkiye’de, Türkçe dışında konuşulan ve yerel olan diğer anadilleri ile ilgili olarak kullanıyorum. Türkiye’deki anadili konusunu ise, esas olarak iki dönemde ve yerellik açısından incelemenin doğru olacağını düşünüyorum. İlk dönem 1920’lerin ikinci yarısından başlar ve 1950’lere kadar devam eder. İkinci dönem ise bu tarihten DSP-MHP-ANAP Hükümetinin bu anadilleri ile ilgili en son düzenlemeleri yaptığı tarihten 25 Ocak 2004 tarihine kadar sürer. Anadili, bu iki dönem içinde ve yerellik açısından değerlendirmek konuyu çıplak gözle görmemize, değerlendirmemize ve çözüm yolları üretmemize yardımcı olacaktır.

Bu ilk dönemde, Türkiye’deki üretim çoğunlukla günlük hayatı sürdürmeye yöneliktir; nafaka ekonomisi ilişkileri hâkimdir. Yine bu dönem, özelliği gereği içine kapanıktır. Bu durum ise, yerelliğin sürdürülmesini sağlar. Dolayısıyla da yerellik, o yerellikteki anadilinin konuşulması, kuşaktan kuşağa aktarılması ve korunmasını sağlamıştır. Bu yerelliğin içine doğan bir çocuk, meyvelerin adlarını; gökyüzü, güneş, bulut, ay, yıldızlar, toprak, suyu; “ayıplı- ayıpsız” bütün organlarının adlarını; tohum ve yenilen yemekleri; üretim ve üretirken kullandıkları aletlerin adlarını; görülen, kavranan her şeyi; inanç, doğum, ölüm, korku, sevinç, kavga, aşk ve dostluk, imeceyi anadili ile öğrenir. Çocuk anadili ile şekillenir. Çevresini tanımaya, anlamaya ve kendisini ifade etmeye başlar; üretime katkıda bulunur.

1920’li yılların ilk yarısına kadar, anadili olan bir yerelliğe sahip insanlar doğmuşlar, yaşamışlar ve ölmüşler. Nesiller devam etmiş. Anadilleri doğum, yaşam ve ölümde kendilerini ifade etmeye yetmiş. Yerellikte tek dillilik, yerelliğin anadili büyük ölçüde hâkimdir. Ne var ki, 1920’li yılların ikinci yarısından itibaren her şey değişmeye başlar. Bu değişikliğin en büyük acısını da çocuklar çeker.

Türkiye’nin taraf olduğu Lozan Antlaşması ile bazı Hıristiyan ve Musevîlerin kültürel hakları güvence altına alınmıştı. Ancak; Devlet İstatistik Enstitüsünün, İslam Azınlık Dilleri adını verdiği anadiller sahipsizdi. TKF’nin 1926 Programı anadil konusuna şöyle yaklaşıyordu: “...TKF… Halk Fırkasının Müslüman azınlıkları zorla Türkleştirmek, Hıristiyan ve Musevî azınlıkları da ezmek siyasetine her vasıtayla karşı koyar... TKF, onlar için hukukta tam bir eşitlik; dillerini kullanmak ve kültürlerini yayma ve eğitim konularında tam bir serbestî... tâlep eder. (Madde 11)”

TANIKLIKLAR

Burada, o dönemde öğrenci kişilerin tanıklıklarından aktarmalar yapacağım. Bu tanıklar, o dönemde bir yerellikte yaşamaktaydı ve anadilleri ise Lazcaydı. 1924 doğumlu M. Recai Özgün ve 1926 doğumlu Mecit Çakırusta.

Arhavili M. Recai Özgün şunları anlatıyor: “…Otuzlu yıllarda okullarda Temizlik ve İntizam Kolu, Kızılay Kolu... gibi isimlerle çalışma kolları oluşturulurdu... Bunlar arasında “Lazca Konuşanlarla Mücadele Kolu” diye bir kol daha vardı. Ben dördüncü ve beşinci sınıfta iken bir müddet bu kolun başkanlığını yaptığımı hatırlıyorum... Bu işi... faydalı olduğuna inanarak yapardık. Çünkü talebeler de öğretmenler de Laz kökenli idiler ve Türkçeleri meramlarını ifade edemeyecek kadar bozuktu...“

“Lazca Konuşanlarla Mücadele Kolu”ndaki faaliyetlerime bir anlam veremezdim. Çünkü okulda tamam; Lazca konuşanlara ihtarımı yapardım, ama eve gelince, köye çıkınca hiç Türkçe bilmeyen babaannem, dedem, komşuma hiç etkili olamıyordum. Hâl böyle olunca, onlarla ben de Lazca konuşuyordum... Bir çocuğun ikiyüzlü gelişmesinde felâket etkili olacak bir uygulama. Ayrıca onlara, “Lazca konuşmayın” demek, “Siz hiç konuşmayın” anlamına geliyordu. Çünkü Lazcadan başka dil bilmiyorlardı. Böyle bir teklif, onların aklımızdan şüphelenmelerini gerektiriyor ve şaşkın şaşkın gülmelerine vesile oluyordu. Bu çok büyük bir çelişki idi. Çocuk ruhumda oluşan bu çapraşık duygular, beni konunun nedenlerini anlamaya doğru iterdi ama hiçbir izah tarzını da bulamazdım. Bu konudaki pozisyonumu ikiyüzlülük imiş gibi algılardım ve hatırladığıma göre utanır ve sıkılırdım.”

Ardeşenli Mecit Çakırusta şunları söylüyor: “… 1930’lu yıllarda ilkokul tahsilimi… yaptım… Okulda Lazca konuşmak yasaktı. Yalnızca okulda değil, dışarıda da konuşulmayacaktı. Bunun tespiti için de, talebeler arasında görevliler vardı. Öğretmen, Lazca konuşanları tespit edip kendisine isimlerini getirenleri ödüllendiriyor ve talebeleri ispiyonculuğa teşvik ediyordu. Lazca konuşanları da -yine talebelere yaptırdığı- özel fındık ağacından çubuklarla avuçlarını kırbaçlıyordu veya parmaklarımızı birleştirip tırnaklarımıza cetvelle vuruyordu. Bu tutum ve davranışın bana yaptığı psikolojik tahribatın yaşam boyu uzun zamanımı aldığını, bu aşağılanma, suçluluk ama bu suç ve yabancılık bende hep var olacaktı. Üstümden atamayacaktım…”

1939 doğumlu olan Hopalı Yılmaz Avcı’nın da hatırladıkları şöyle: “ ... Okullar açıldığı gün öğretmenimizin okulda Lazca konuşmayı yasaklaması ile beraber bizim de en önemli iletişim kaynağımız kesilmiş oldu. Ancak teneffüslerde, öğretmenden uzak olduğumuz noktalarda kontrollü olarak Lazca konuşabiliyorduk… Tabi bu arada yakayı suçüstü ele verenler de mutlaka cezalarını çekiyorlardı. (...) O büyük mücadele sonunda, öğretmenin galip geldiğini söylemeye her halde gerek yok!”

1944 doğumlu Fındıklılı Nurdoğan Demir’in, o yıllara ilişkin olarak yazdıkları ise şöyle: “…O yaşımda başka bir dilin varlığını bile bilmiyordum. Lazca konuşmayacaktım da ne konuşacaktım ki? Yoksa biz, hani şu öğretmenlerimizin konuştuğu dilden mi konuşacaktık? Öğretmenler Türkçeyi bana göre çok güzel konuşuyorlardı. Açıkçası imreniyorduk. Ama o dilden bildiğimiz on kelimeyi geçmiyordu ki, nasıl olacaktı bu iş? O zamanlar bizim için “Lazca konuşma” demek, “Hiç konuşma” demekle eşti. İlk zamanlar adeta ağzımız kilitlenmişti. Dilsiz kalmıştık…”

TEK PARTİ DİKTATÖRLÜĞÜ

Yerellikteki bir anadiline karşı işlenen bu ve benzeri insanlık suçlarını işleyenler, bu cesareti, CHP’nin tek parti diktatörlüğünün yönetim anlayışından almıştır. CHP’nin tek parti diktatörlüğü, günlük hayatı sürdürmeye yönelik nafaka ekonomisi ilişkilerinin hâkim olduğu ve farklı anadillerin konuşulduğu yörelerde ulusal sanayinin kapitalist üretim ilişkilerini ve kurumlarını geliştiremedi. Yerel üretim ilişkilerini tasfiye edemedi. Bu sebeple de dilsel ve kültürel farklılıkları doğal bir yok oluş sürecine sürükleyemedi. Bunun yerine dilsel ve kültürel farklılıkları doğal olmayan bir yol ile yani resmî ideoloji ve resmî tarih tezleri ile ortadan kaldırmaya çalıştı. Burada iki CHP milletvekilinin, partilerinin görüşünü yansıtan düşüncelerini sizin ile paylaşmak istiyorum.

Bunlardan ilki CHP Manisa Milletvekili M. S. Toprak. 1938 yılında verdiği kanun tasarısı çarpıcı bir örnek oluşturuyor. Bu tasarı, Türk vatandaşlarının evlerinin dışında umuma açık yerlerde, her zaman Türkçe konuşmalarını, aksi takdirde 1- 7 gün arasında hapis ve 10 ile 100 kuruş arasında para cezasını öngörüyordu. Bunların diplomalarına da el konulacak ve doktorluk, öğretmenlik ya da gazetecilik yapamayacaklardı. Ceza olarak toplanan paraların bir bölümü de ihbarcılara ödül olarak dağıtılacaktı. Yine bu tasarıya göre Türkçe bilmeyen Türk vatandaşları bir yıl içinde Türkçeyi öğrenmeye mecburdu. Yoksa onları Türk vatandaşlığından çıkartılmak bekliyordu.

CHP Antalya Milletvekili R. Kaplan’ın Mecliste yaptığı konuşma ise şöyle: “... Bazı unsurlar pek arsızca hareket ederek Türk milletinin diline hürmet etmiyorlar. Evlerinde istedikleri dili konuşabilirler. Fakat umumî yerlerde... bir kısım Türk vatandaşının konuştuğu Türkçe değildir. Ey vatandaş, eğer Türk vatandaşı isen Türk diline saygı göster. Karşındaki Türkleri de rencide etme…”

Siyasî otoriteyi elinde tutan CHP’nin tek parti diktatörlüğü, Türkiye’nin anadillerini yok saydı ve bunların yok edilmesi için de elden gelen her şey yapıldı. CHP 9. Bürosu tarafından, 1940’lı yıllarda hazırlanan bir rapor, bu anadillerine yaklaşımı açıkça gözler önüne sermekle kalmıyor, siyasî otoritenin bu anadillere karşı olan tavrını da özetliyor. Bu rapor, anadilleri Türkçeden başka olan, ancak küçük gruplar halinde yaşayan Müslüman yurttaşları konu ediyor. Toplu halde yaşadıkları için kendi dil ve geleneklerini koruyan bu topluluklar potansiyel tehlike olarak anılıyor. Örneğin Lazların sınır boylarından iç kesimlere kaydırılması, toplu yaşamalarına engel olunması, bunun mümkün olmadığı hallerde en zengin ve verimli köylerden başlayarak buralara yüzde elli oranında Türk yerleştirilmesi ve okullar açılması öneriliyordu.

Oysa bu yıllarda; Türkçeyi de kendi anadilini de iyi bilen, kendisine güvenen, kendisi ile barışık, çevresi ile uyumlu, üreten, sağlıklı ve mutlu vatandaşlar yetiştirilebilir; bugünküne benzemeyen bir vatan kurulabilirdi. 1 Ocak 1929 tarihinde çalışmalara başlayan Millet Mektepleri ile çözüm üretilebilirdi. Ayrıca; o dönem müttefikimiz olan Sovyet ülkesinin desteği alınabilirdi. Sovyet ülkesinin yanı sıra ülkemizde de konuşulan Abazaca, Adığece, Kabardeyce, Karaçaylı-Balkarlıca, Osetçe, Çeçence, İnguşça, Avarca, Lazca vd. Genç Yazılı Diller alanında tecrübesi olan Sovyetlerin desteği, Türkiye’nin anadil konusunu çözmek için büyük bir fırsattı.

1950: YENİ BİR DÖNEM

CHP’nin tek parti diktatörlüğü, toplumsal hayatın hemen her alanında derin yaralar açtı. Öyle ki, 1950’de iktidarını kaybeden CHP, toplum ruhunda açtığı yaralar ile sonraki dönemlerde de etkisini sürdürdü. CHP sonrası dönemde, bu yaraların bazıları sarılmaya çalışılsa da, anadili konusu hiç gündeme gelmedi; akla gelmedi; sahiplenilmedi. İkinci Dünya Savaşı sonrasında başlayan yeni saflaşma ve ardından gelen Soğuk Savaş dönemi toplumsal dokuda meydana gelmiş olan yaraları gizlemekle kalmadı; bu yaraları derinleştirdi; yeni yaralar açtı.

Gelişmeye başlayan kısmî sanayileşme ve taşımaya çalıştığı arabesk kapitalist hayat tarzı ile birlikte; üretimsel, kültürel ve dilsel içine kapanıklıklarını koruyan ve onlarla devamlılığını sağlayan yerellikler de bulundukları yörelerin özelliklerine göre, hızlı veya daha yavaş bir çözülme sürecine girdi. Bu yerelliklerden iş, sağlık ve tedavi için büyük şehirlere gidiş ve gelişler fazlaştıkça; bu yerelliklerde Türkçe okuma-yazma oranı yükseldikçe, gazete, radyo ve televizyon yaygınlaştıkça, yerelliğin çözülme süreci daha da hızlandı. Bu çözülmeler ise, anadillerden uzaklaşmayı, anadillerin çözülme sürecini getirdi. Bir anadilinin konuşanlarının sayısı ve konuşulduğu yörenin sanayileşme bölgesine uzaklık veya yakınlığı o dilden uzaklaşma ve çözülmenin derecesini belirledi. Daha az yorucu, daha fazla kazançlı ve sosyal haklar sağlayan modern hayat ile tanışma, yerellikten hızla kurtulup büyük kentlere göç etmeyi hızlandırmakla kalmadı, yerellikte de yerellikten kurtulma gibi bir paradoksal durumu yarattı. Kişi; doğduğu, ürettiği, karnını doyurduğu, doğa ile bütünleştiği, algıladığı ve düşündüğü gibi değil, ışıltılarına özendiği, ama ne olduğunu bilmediği bir hayata kavuşmak için çabalıyordu. Kapitalizm bunu dayatıyordu; kişi buna eklemlenecekti. Modern hayata ulaşma duygusu, kişide bir an önce yerellikten kurtulmayı tetikledi. Fakirliğinin sebebi olarak da, yaşanılan yörenin geri kalmışlığının sebebi olarak da, İstanbul’a ulaşamayıp hemencecik “büyük adam” olamamasının sebebi olarak da belki kişi anadilini görüyordu. Oysa İstanbul’da mezarı bile olmayacaktı.

Böyle bir süreçten geçilerek Soğuk Savaş döneminin sonuna, 1991 sonlarına ulaşıldı. Bu, yeni bir dönemin başlangıcıydı. Hâlâ ayakta kalmayı başarabilmiş anadilleri bulunuyorsa; hâlâ konuşanları varsa ve tutarlı savunuculara sahiplerse, korunabilir, geliştirilebilir ve geleceğe taşınabilirdiler.

TÜRKİYE’NİN ANADİLLERİ

Türkçe, gündelik hayatta ortak anlaşma dilimizdir. Türkçe, Osmanlı ülkesinin de ortak anlaşma diliydi; Hıristiyan, Musevi veya Müslüman vatandaşlar Türkçenin yanı sıra kendi anadillerini de konuşuyordular; kullanıyordular. Çok dillilik, Osmanlı ülkesinden Türkiye Cumhuriyeti’ne intikal etmiştir.

Günümüzde çok kesin sayılarını bilemiyoruz. Ancak, ülkemizde onlarca anadilinin konuşulduğunu söylemek yanlış olmaz. Bunca anadilinin konuşulduğu bir ülkede, resmî kurumlar, bu dillerle ilgili özgün dilsel materyal derleme çalışması yapmadı; yapmıyor. Bunu bırakalım; Türkiye’de konuşulan anadillerin envanter çalışmasını yapan resmî bir kurum bile bulunmuyor. Siyasî otoritenin konuya yaklaşımı böyle olunca, iyi niyetli bazı kişilerin bu konuda yaptığı çalışmalar fanteziden öteye geçemiyor, ilgi görmüyor ve katkı sağlayamıyor. Bu çalışmaların, reaksiyoner güçler tarafından düşmanca karşılandığını da unutmamalıyız. Türkiye’nin anadillerine karşı büyük bir umursamazlık ve ikiyüzlülüklere tanık oluyoruz.

Bugün gelinen noktada, Türkiye’nin anadilleri çeşitli yönleri ile tam bir bilinmezlik içindedir. Bu bilinmezliğin esas sebebi, hiç kuşku yok, siyasî otoritenin konuya baştan beri yanlış yaklaşmış olmasıdır. Öte yandan, çeşitli sivil girişimciler ise, anadil konusuna sağlıklı yaklaşamamış ve uygun çözüm yolları bulamamıştır. Çünkü konu çeşitli yönleriyle tartışılamamıştır; tartışılamamaktadır. Bu tartışmaların önündeki en önemli engel artık siyasî otoritenin olumsuz tavrı veya yasal engeller değil. Sıkıntı büyük ölçüde anadili konusunun tartışılmaya çalışıldığı terimlerden kaynaklanmaktadır. Bir yandan siyasî iradenin uzun süreli olumsuz tavrı ve bu tavrın hâlâ devam eden etkileri, bir yandan bu sebeple anadili konusunda kurumsal kültürel bir yaklaşımın oluşamaması, bir yandan sorunun doğru terimlerle tartışılamaması Türkiye’nin anadilleri konusuna çözüm üretilememiş olmasının başlıca sebepleridir. Bu çözümsüzlüğün bir diğer sebebi ise, Türkçe dışındaki bir anadilinin savunuculuğuna soyunan bazı sivil girişimcilerin, her anadilinin aynı değerde olduğunu kabul etmeme ile bir anadili şovenizmine saplanmalarıdır. Bir anadilini bildiği iddiası ile o anadilinin hâmisi kesilen bazı kimseler ise, Türkiye’nin anadili zenginliğinin önündeki en ciddî engellerden bir tanesini oluşturuyor. Bunların; anadillerini korumak, geliştirmek ve gelecek kuşaklara kurumsal olarak aktarmak gibi bir vizyon ve misyonları bulunmamaktadır; bütün yaptıkları bu anadilleri üzerinden çeşitli şekillerde nemalanmaktır. Öte yandan, anadili konusu söz konusu olduğu zaman, bu çeşit toplantılara konuşmacı olarak çağrılan, siyasî otoriteye karşı duruşlarıyla da tanınan, konu kıdemlisi bazı akademisyenlerin, ithal terimleri kullanmaları, çeviri metinlerden yaptıkları uzun aktarma ve uygunsuz örnek göstermeleri ile anadili konusunun etrafında dönüp dolanmakta; konunun tartışılmasına ve çözüm yollarının bulunmasına katkıda bulunmak şöyle dursun, kafaları daha da karıştırmaktadırlar. Bir türlü sahaya inmek akıllarına gelmemektedir.

Devlet İstatistik Enstitüsü’nün, anadili sonuçlarını açıkladığı son nüfus sayımı 1965’de yapılandır. Türkiye’de konuşulan diller şöyle sınıflandırıyordu:

A. Türkçe
B. “İslâm Azınlık Dilleri”: Abazaca, Acemce, Arapça, Arnavutça, Boşnakça, Çerkezce, Gürcüce, Kürtçe, Kırmanca, Kırdaşça, Lazca, Pomakça, Zazaca
C. “Diğer Azınlık Dilleri”: Ermenice, Yahudice, Rumca
D. “Anglo Sakson Dilleri”: Almanca, Flamanca, İngilizce
E. “Latin Dilleri”: Fransızca, İspanyolca, İtalyanca
F. “Slav Dilleri”: Bulgarca, Çekçe, Hırvatça, İsveççe, Lehçe, Romence, Rusça, Sırpça
G. “Diğer Diller”: Bilinmeyen

DİE’nin “İslâm Azınlık Dilleri” olarak adlandırdığı anadillerinin dışında da anadillerinin bulunduğunu belirtmeliyim. Türkiye’deki nüfus sayımlarında hiçbir zaman dikkate alınmayan, benim şimdi adlarını hatırlayabildiğim anadilleri şöyle: Pontusça, Hemşince, Ubıkhça, Vaynakhça (Çeçen-İnguşça), Asetince (Osetçe), Avarca, Lezgice, Kumukça, Gazi Kumukça (Lakça), Dargice, Karaçay(lı)-Balkarya(lı)ca, Uygurca, Tatarca, Kırgızca, Kazakça, Özbekçe, Nogayca. Ayrıca aynı kaderi paylaşan Süryanice de unutulmamalı.

 



VE GÜNÜMÜZ

Soğuk Savaş sonrası dönemde, ülkemizin anadili konusunun tartışılması ve çözümüne katkı sağlayabileceği düşüncesiyle Batı dillerinden birçok makale ve kitap Türkçeye tercüme edildi. Ancak ne yazık ki, kaş yapayım derken göz çıkarıldı; çok kötü çeviriler ile birlikte bir sürü uygun olmayan terim ya aynen ya da tercüme olarak Türkçeye girdi.

Anadili tartışmalarında karşımıza birçok terim çıkıyor. Bir terimler kargaşası görülüyor. “Eğitim” mi? “Öğretim” mi? “Öğrenim” mi? “Eğitim- öğretim” mi? “Ana dil” mi? “Anadili” mi? “Anadilde öğretim” mi? “Anadil öğretimi” mi? “Anadilde eğitim-öğretim” mi? “Anadil eğitim-öğretimi” mi? “Yerel dil mi”? “Konuşanları sayıca (daha) az diller” mi? “Etnik dil” mi? “Türk vatandaşlarının günlük yaşamlarında geleneksel olarak kullandıkları farklı dil ve lehçeler” mi? “Kavim dili” mi? “Azınlık dili” mi? “Yöresel dil” mi? “Diğer halkların kendi dilleri” mi? “Yörenin dili” mi, “Yöredeki nüfus çoğunluğunun dili” mi? “Yörenin anadili” mi? “Yok sayılan anadiller” mi? “Yasaklanan anadiller” mi?

Konumuz olan dilleri belirtmek için “Türkçe Dışındaki Anadilleri”, bu dillerin desteklenmesi çalışmalarında ise “Anadili Öğretimi”, “Anadili Öğrenimi Hakkı” ifadelerini kullanmanın doğru olduğuna inanıyor; böyle kullanılmasını öneriyorum.

Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde DSP-MHP-ANAP Hükümetinin hazırladığı “Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun”un (Kanun no: 4771; Kabul tarihi: 03.08.2002- Resmi Gazete: 09.08.2002- 24841) yürürlüğe girmesinin ardından, “Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçelerin Öğrenilmesi Hakkındaki Yönetmelik” (Resmi Gazete: 20.09.2002- 24882) ve “Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçelerde Yapılacak Radyo ve Televizyon Yayınları Hakkındaki Yönetmelik” (25.01.2004 -25357) de yürürlüğe girdi.

Kuşkusuz bu önemli bir gelişmeydi. Ancak; yasak savma kabilinden bir uygulama olduğu hemen anlaşıldı. “Türkçe Dışındaki Anadilleri” değil de “Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçeler” gibi bir ifadenin kullanılması konuya nasıl bakıldığının ipuçlarını veriyor. Dikkat edilirse, “Öğretilmesi” değil “Öğrenilmesi” ifadesi kullanılmış. Örneklerini verdiğim uygulama ve yok saymalardan sonra bu “öğrenilme” nasıl olacak? Bu vb. sorular cevapsız bırakılıyor. Bu anadilleri ile bağlantılı olarak kullanılan “dil” ve “lehçe” nedir? Bir anadilinin, dil mi lehçe mi olduğuna kim karar verir?

DSP-MHP-ANAP Hükümetinin ilgili yasa ve yönetmeliklerde yaptığı değişikliklerin ardından, yapılan resmî açıklama ile TRT’nin yalnızca Boşnakça, Arapça, Kırmançi, Çerkezce ve Zazaca radyo ve televizyon yayını yapacağı duyuruldu. Beş anadilindeki radyo ve televizyon yayınları, 7 Haziran 2004 Pazartesi günü Boşnakça ile başladı. Yapılan resmî açıklamaya göre, Boşnakça, Arapça, Kırmançi, Çerkezce ve Zazaca TRT’nin sırasıyla yayın yapacağı dillerdi. TRT’nin bu anadillerdeki yayınları; içerik, süre, yayınlandıkları saatler vd. açılardan eleştirilebilir. Ancak öncelikle üzerinde durulması gereken konu, yayın yapılacak dillerin sayısının neden beş ile sınırlandırıldığıdır. TRT; Kırmançi, Zazaca, Boşnakça, Arapça ve Çerkezceyi hangi kıstasları göz önünde bulundurarak yayın yapmak için seçti? Bunu bilemiyoruz. TRT’nin, DİE’nin verilerini dikkate alarak bu dilleri belirlediği düşünülebilir. Anadillere ilişkin soruların en son 1985 nüfus sayımlarında sorulduğunu biliyoruz. DİE’nin anadilleri sonuçlarını açıkladığı en son sayım ise 1965’tekidir. 2000 yılında yapılan son nüfus sayımlarında ise, anadiline ilişkin soru sorulmadığına göre; TRT, 1965 nüfus sayımı anadili verilerini mi dikkate aldı? Şimdi 1965 nüfus sayımı anadili verilerine bir bakalım: Anadili ve ikinci dili olarak Boşnakçayı 57.209 kişi; Çerkezceyi 106.960 kişi ve Arapçayı 533.264 kişi konuşuyordu. Yine aynı yıl verileriyle Lazcayı 81.165 kişi; Gürcüceyi 79.234 kişi; Pomakçayı 57.372 kişi; Arnavutçayı 53.520 kişi ve Abazacayı ise 12.399 kişi anadili veya ikinci dili olarak konuşuyordu. Bu rakamlar, TRT’nin bir anadilini, konuşanının sayısına göre değerlendirmediğini gösteriyor. O zaman TRT’nin kıstası neydi? Bunu hiç öğrenemedik. Eğer TRT, Anadolu’ya göçmen dilleri, yani Boşnakça ve Çerkezceyi dikkate alıyorsa, diğer göçmen dilleri olan Abazaca, Arnavutça ve Pomakçayı da dikkate almalıdır. Eğer TRT, Anadolu’da yerli dilleri, yani Kırmançi, Zazaca ve Arapçayı dikkate alıyorsa diğer yerli diller olan Lazca, Gürcüce vd. dilleri de dikkate almalıydı.

TRT’nin bu beş anadilinde yaptığı yayınlar birçok açıdan eleştiriye muhtaçtır. Bu yayınlar, siyasî otoritenin, Türkiye’nin anadillerini tanıdığını ifade etmesi anlamında önemlidir. Ne var ki, TRT ayrımcılık yapmıştır. TRT, haksızlık yaptığı ve görmezlikten geldiği diğer anadilleri ile ilgili yeni bir adım atmayı düşünürse, bizlerden destek görebileceği gibi, Hemşince için Ermenistanlı; Pontusça için Yunanlı; Vaynakhça (Çeçen-İnguşça), Avarca, Lezgice, Kumukça, Gazi Kumukça (Lakça), Dargice, Karaçay(lı)-Balkarya(lı)ca, Tatarca, Nogayca ve Çerkezce için Rusya Federasyonundan; Kırgızca için Kırgızistanlı; Kazakça için Kazakistanlı; Özbekçe için Özbekistanlı; Uygurca için Çinli; Pomakça için Bulgaristanlı; Acemce için İranlı; Arapça için Suriyeli; Arnavutça için Arnavutluklu; Gürcüce, Lazca, Osetçe ve Abazaca için Gürcistanlı dilbilimciler ve radyo ve televizyon programcılarından destek arayabilir.

ÖNERİLER

Konuya taraf olan vakıf, dernek ve kişilerin de içinde yer alacağı özerk yapıdaki bir “Anadillerini Planlama Kurumu” bir nüve olarak bu anadili çalışmalarını yürütebilir. Anadilleri ile ilgili bütün çalışmaları tek elden yürütecek böyle bir kurum öncelikle oluşturulmalıdır. Bu kurum, anadillerine ilişkin olarak demokratik özlü ve telâfi edici genel bir yönetmelik hazırlamalıdır. Bu bağlamda, anadili konusu, anlaşılır ve bizim olan terimlerle tartışılmalı ve bu alanda bir literatür oluşturulmalıdır.

Öncelikle, Türkiye’nin diğer anadilleri envanteri çıkarılmalıdır. Bu yapılırken, yalnızca Türkçe ile hiçbir akrabalığı olmayan anadilleri değil, “Azerice”, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Tatarca, Uygurca gibi diller de dikkate alınmalıdır. Biliyoruz ki, nüfus sayım sonuçlarında adı geçen anadillerinin en az iki katı anadili Türkiye’de konuşulmaktadır; bunlar, ad olarak ve kullanıldıkları yöreler olarak tespit edilmelidir. Oluşturulacak ilgili komisyonlar bu anadilleri için Latin alfabesine dayanan alfabeleri oluşturmalıdır. Ardından da, ilk aşamada en az on bin kelimelik temel Türkçe kelime dağarcığı tespit edilmeli ve buna göre bu anadillerinin sözlükleri oluşturulmalıdır. Bu sözlükler (varsa diğer alfabeleriyle ve) Latin alfabesine dayalı alfabeleriyle yayınlanmalıdır. İlk etapta ilköğretim birinci sınıf öğrencilerinin düzeylerine uygun masal kitapları ve çizgi filmler radyo ve TV yayınlarında da kullanılabilecek şekilde hazırlanmalıdır.

Bütün bunlarla eşzamanlı olarak, bu anadilleriyle ilgili çalışmaları yürütecek, yani; masal kitapları, ilköğretim öğrencilerinin düzeylerine göre “sosyal bilgiler” ve “fen bilgisi“ vb. kitapları, çizgi filmler, tiyatro eserleri, radyo- TV programlarını hazırlayıp sunacak, gazete ve dergileri yayınlayacak personelin yetiştirilmesi sağlanmalıdır. Bu personelin yetişmesinde, bu anadilleriyle ilgili ve/veya çalışmalar yapan komşu ülkelerin akademik personelinden de faydalanabilir.

Gerek personel yetiştirilmesi gerekse de yazılı, görsel, işitsel vb. her türlü materyalin hazırlanmasındaki bütün harcamalar, kuşkusuz ilgili devlet kuruluşları tarafından karşılanmalıdır.

SON SÖZ

Bu anadilleri, 1950’lere kadar esas olarak Türkiye’nin belirli bölgelerindeki yerelliklerinde konuşuluyorken, günümüzde Türkiye’nin hemen her yerinde konuşulmaktadır. Bu durum mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Bu anadilleri gündeme geldiğinde kimileri bu dilleri “bölücülük” sebebi olarak lânse etmeye çalışıyor. Kimileri de bu anadili tartışmalarını “Kürtçe” üzerinden yapıyor. Bu anadilleri, ne “bölücülük” sebebidir ne de “Kürtçe” Türkiye’nin, Türkçe dışındaki tek anadilidir. Anadili, 1930’lu yıllarda büyük ölçüde pedagojik bir konuydu. Günümüzde ise hem hâlâ bir pedagojik sorun hem de bir insan hakları konusudur. Bu hakkı, isteyen vatandaşlarının hizmetine sunmak ise sosyal devletin önemli görevleri arasındadır. Binlerce yıllık bir geçmişe sahip olan ve son seksen yıldaki her türlü olumsuz şarta rağmen, günümüze ulaşabilme becerisini gösteren bu anadilleri, ister yüz kişilik bir köyde konuşuluyor olsun, isterse de çok daha fazla insan tarafından toplu veya dağınık çok daha geniş yerleşim birimlerinde yaşatılıyor olsun aynı eşitlikte geleceğe taşınma hakkına sahiptir.

FAYDALANILAN BAŞLICA KAYNAKLAR

- Akar, Rıdvan (1998): “Bir Bürokratın Kehaneti Ya Da ‘Bir Resmî Metinde Planlı Türkleştirme Dönemi”, Birikim, sayı 110, Birikim Yayıncılık, İstanbul.
- Aksamaz, Ali İhsan (2003): “Doğu Karadeniz’de Resmî İdeolojiler Kuşatması, 1. Baskı, Sorun Yayınları, İstanbul.
- Aksamaz, Ali İhsan, vd. (2005): “Anadilde Eğitim ve Azınlık Hakları, 1. Baskı, Sorun Yayınları, İstanbul.
- Aydın, İsmail (1997): “Siyasî Parti ve Hükümet Programlarında Eğitim- Öğretim& Öğretmenler (1908- 1997), 1. Baskı, Eğitim Sen Yayınları Güncel Sorunlar Dizisi, Ankara.
- Avcı, Yılmaz (2002): “Türkçeyi Nasıl Öğrendik?”, Yeni Kafkasya Gazetesi, sayı 3, İstanbul.
- Bul, Melahat (2000): “Lazca ile Mücadele Kolu Başkanlığından Laz Kültürünün Araştırılmasına Uzanan Bir Yol: M. Recai Özgün“ Mjora, Sayı 1, Çiviyazıları, İstanbul.
- Demir, Nurdoğan (21.02.2007): “Hayde Biga Ezdi Jile Bulurt”, www.lazuri.com
- Dündar, Fuat (1999): “Türkiye Nüfus Sayımlarında Azınlıklar”, Doz Yayınları, İstanbul.
- “Kardeşine Lazca Mezar Taşı Dikti” (30.11.2007): www.pazar53.com
- “Misyonumuz” (2006): www.kolkhoba.org
- Özgün, M. Recai (2003): “Okulda Lazca Konuşanlarla Mücadele Kolundaydım”, Yeni Kafkasya Gazetesi, sayı 8, İstanbul.
-Türkiye İhtilâlci İşçi Köylü Partisi Davası Savunma (1974): 1. Baskı, Aydınlık Yayınları, İstanbul.
-“TBMM Lazca Yazılan Dilekçeyi Ek Olarak Kabul Etti” (16.12.2006): Faik Aksamaz’ın Dilekçesi, Star Gazetesi.

(Ali İhsan Aksamaz’ın 27 Aralık 2007 günü, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Hizmet Kulübü
“Anadili Öğrenimi Hakkı ve Öğretimi” Sempozyumda yaptığı sunumudur)

[Kaynak: Ali İhsan Aksamaz, "Türkiye'nin Anadili Zenginliği", Kaldıraç- Aylık Devrimci Sosyalist Dergi, Sayı 140, İstanbul, Şubat 2013]

 

 


 

 

https://sonhaber.ch/21-subat-turkiyenin-anadili-zenginligi/